De VLIZ-bibliotheek heeft een van de rijkste collecties ‘zeepublicaties’ van de Lage Landen. Je vindt er ook heel wat kinderboeken. Van speelse verhalen over schildpadden tot avonturen met piraten. Weetjesboeken op kindermaat, verhalen voor het slapengaan, heuse leesboeken en strips. We selecteerden uit het diverse aanbod een dertigtal kinderboeken voor verschillende leeftijden. Deze legden we voor aan ons testpanel: kinderen van VLIZ-medewerkers, tussen 5 en 13 jaar oud. Zij lazen alleen of met een (groot)ouder en gaven ons hun ongezouten mening. De waarheid komt tenslotte uit een kindermond! Testerep magazine onderzocht in een beweging ook hoe het nu zit met de weergave van de mariene biodiversiteit in de huidige kinderboeken. Zie je vooral afbeeldingen van haaien en walvissen? Of maak je ook kennis met minder bekende soorten? Wij vroegen het ons af en gingen ook te rade bij onderzoeker Michiel Hooykaas. Laat ons samen afdalen in de diepten van oceaanverhalen.
– INES TAVERNIER & FONS VERHEYDE
Wat volgt is de top-10 van ons testteam, in willekeurige volgorde besproken. Stuk voor stuk boeken die jonge lezers meenemen op een betoverende reis onder de zeespiegel. Deze selectie biedt iets voor iedereen. Of je nu een (groot)ouder bent op zoek naar een nieuw leesavontuur voor je (klein)kind, of gewoon geïnteresseerd bent in wat er zoal bestaat in dit genre.
Het Grote Zwinvoorleesboek
Kruip met je kinderen knus onder een dekentje en neem dit boek erbij. Zo zijn jullie helemaal voorbereid om volgende lente of zomer op wandel te gaan in het Zwin en de omliggende duinen. Gaga, een bergeendje, ziet het levenslicht in het konijnenhol waar ook konijntje Timon opgroeit. Samen met die twee vriendjes maak je kennis met het Zwin en haar bewoners, in de vier seizoenen. Met Tor de meeuw, die wel een kuikentje lust. Met Alex de scholekster en met Marius de ooievaar.
VLIZ-medewerkster Ruth Plets las de verhalen voor aan zoontje Jonas (6). “De verhalen vond ik prachtig maar er staan te weinig tekeningen in het boek.” Ruth lacht. “Maar toch geef ik het boek een 10/10!” Ruth vult aan: “De beschrijving van het landschap was zo sterk, ik kon het zo voor ogen zien. En dat vanuit ons eigen bed! Het boek lag een paar maand op het nachtkastje. Daardoor beleefden wij de overgang van de seizoenen net zoals die zich in het boek afspeelden. Het boek heeft ons ook enorm geraakt. Soms moest een verhaal een paar dagen bezinken vooraleer Jonas opeens iets zei over Timon en Gaga. Een absolute aanrader, dit werkje!”
Plasticsoep
De klimaatjes mol, muis, duif, egel, uil, vos en kikker, nemen de allerkleinste lezertjes mee voor een dag aan zee. Na een duik in het verfrissende zeewater, komt kikker boven met een plastic zak op zijn kop. Op een speelse manier licht het boek het probleem van de plasticsoep toe. Niet belerend of alarmerend, maar verwachtingsvol en inventief. Wat zou jij bijvoorbeeld doen als je vlieger stuk is, je een nieuwe wil en tegelijkertijd nog een oud weinig gebruikt plastic tasje liggen hebt? Goed idee, een vlieger maken van dat tasje! Robbe (9) is eigenlijk zo klein niet meer maar genoot toch nog van dit boek. Hij geeft het boek een mooie 9/10!
Kleine schildpad en de grote zee
In dit verhaal reis je mee met een schildpad. Direct na haar geboorte tuimelt ze de oceaan in en gaat op ontdekking. Kilometers en kilometerslang, haar hele leven lang, reist de schildpad door de prachtige oceaan. Al ziet ze ook de vervuiling. Het verhaal wordt letterlijk en figuurlijk donkerder, maar eindigt positief en hoopvol. Duikers redden de schildpad uit een verloren visnet en ruimen de oceaan op.
Het verhaal is een voorleesboek voor kleuters en jonge lezers maar Abel (7) las het helemaal zelf. “Vooral de tekeningen vond ik heel mooi!”. Mama Binke D’Haese keek dan meer naar de boodschap van het boek. “Het verhaal toont de plastiekvervuiling aan kinderen zonder te negatief te willen zijn. Het toont dat wij hier als mensen iets aan kunnen doen. Natuurlijk is de oplossing te simplistisch voorgesteld in het kinderboek. Maar de boodschap is hoopgevend: steek de handen uit de mouwen en help de natuur een handje!”.
De plastieken walvis
De strips van Jommeke zijn pure nostalgie voor de ouders, en al even leuk voor kinderen. Ze zijn ook helemaal niet oubollig. Zo zijn klassiekers, als ‘De plastieken walvis’ (1972), opgefrist met een moderne inkleuring. Het verhaal zelf bleef authentiek. En dat merk je. Zo worden gevaarlijke avonturen nog gezien als ‘mannenwerk’. Daar brengt de tweeling Annemieke en Rozemieke niks tegen in. Misschien kijken kinderen daar vandaag de dag wel wat van op?
Nina (9) heeft vooral hard gelachen met het Spaans. “Iedereen kan Spaans spreken in deze strip. Professoros, kapottos, kapiteinos, beddos. Dat vond ik heel grappig!”. En dat was niet het enige waar Nina om moest lachen. Jong en oud krijgen een glimlach op de lippen bij de verstrooidheid van professor Gobelijn. “Weet je aan wie professor Gobelijn me deed denken? Aan Samson! Hij zegt ook zo’n rare dingen. De plastieken goudvis – euh plastieken haring – euh plastieken walvis. Hilarisch!”.
De meest eenzame walvis ter wereld
“De titel is misschien niet de meest vrolijke titel ter wereld. Maar het boek is wel een absolute aanrader”, zo liet Elise (10), dochter van VLIZ-medewerkster Liesbeth Lyssens, weten. In het boek volgen we Lilja, een meisje die in een vuurtoren woont. Haar papa is zeebioloog en komt – zoals veel biologen – weleens thuis met wat schelpen. Op een keer hoort ze een vreemd geluid uit een schelp komen en gaat ze op avontuur… Zou dit geluid afkomstig zijn van die eenzame walvis, waarover haar papa vertelde? “De fantasie in dit boek is adembenemend,” aldus Elise.
Het oog van de zee
Wie graag een spannend verhaal leest, met de vriendelijke muis Geronimo in de hoofdrol, is met dit boek goed geland. De teksten in de Geronimo Stilton reeks zijn kleurrijk, en de auteur speelt met verschillende lettertypes en -groottes. “Dat maakt die boeken net zo leuk om te lezen!”, vindt Lily Rose (9).
In het boek gaat Geronimo duiken met zijn lieftallige vriendin Pettie. Na al dat schrijven van die vele boeken is hij namelijk toe aan een welverdiende vakantie. Op de zeebodem vindt Geronimo een prachtige parel. Maar die moet natuurlijk beschermd worden tegen dieven ... Meer willen we niet verklappen, het is de moeite waard om het boek zelf te lezen!
Leven onder de zeespiegel: Zeepaardjes
Je kan nooit jong genoeg zijn om te leren. Dat is exact wat deze reeks van een twintigtal boeken uitademt. Onze kritische, maar zachtaardige lezer Ella June (7) koos niet voor ‘Grote witte haaien’, maar tipte het boek over zeepaardjes. “Ik vond het boek echt héél interessant,” vertelt Ella June. “Wist je dat zeepaardjes hun staart kunnen oprollen zoals een aap? En dat het niet de vrouwtjes maar de mannetjes zijn die bevallen? Stel je voor!”.
Duidelijke foto’s en kleine lapjes tekst maken het boek uitermate geschikt voor lagereschoolkinderen. Moeilijke woorden worden achteraan toegelicht. Zo leren we dat tropen ‘warme gebieden in de buurt van de evenaar’ zijn.
Diep in de zee
Wie gek is van strips, maar tegelijk iets wil bijleren, zal razend enthousiast zijn over deze vierdelige stripreeks. Jarenlang kon je delen ervan bewonderen in de (voormalige) treinkrant Metro. In de strips volgen we zeedieren die de gekste avonturen meemaken. Bovendien bestaat iedere pagina uit een op zichzelf staand verhaal. We zien hoe jonge schildpadden de zee proberen te bereiken, terwijl krabben en meeuwen ze belagen. We leren over dieren die licht geven en over dieren die we beter mijden als we in zee duiken. Korte fiches met beknopte soortinformatie over de hoofdrolspelers maakt het boek heel erg leerrijk. En ook leuk!
Dat beamen lezers Abel en Sam (7). Zij vonden de tekenstijl – terecht volgens mama Binke – zeer grappig. VLIZ-bibliothecaris en fanatiek lezer Fons Verheyde vergelijkt de reeks met de serie ‘Waanzinnig om te weten’. Sam (7) voegt er graag aan toe dat hij het boek samen las met zijn opa Frank, omdat het voor hem toch nog te moeilijk was om alleen te lezen. Opa Frank genoot dan weer met volle teugen van de tijd met zijn kleinzoon. Elise (10) was dan weer geen fan van de strips. Maar hé, smaken kunnen verschillen, niet?
50 gekke vragen over piraten
Sommigen vinden Zwartbaard interessanter dan een zwarte zeekoet, of gooien liever een persoon over boord in plaats van een visnet. Voor hen is dit boek, dat deel uitmaakt van een reeks ‘50 Gekke vragen over...’, een topper. Het boek over boekaniers staat niet alleen vol historische weetjes over zeerovers, piraten of kapers, waar landrotten zich op kunnen verlekkeren. Neen, de tekst is ook voorzien van heel wat begeleidende tekeningen. Iedere historicus zou aangenaam verrast zijn te zien dat er veel aandacht is voor minder bekende verhalen, zoals deze over Chinese piraten of piraten in de Romeinse Oudheid. Lena (9) vond het dan weer leuk om te lezen dat zeezieke piraten niet op de uitkijk hoefden. “Want dat zou toch niet zo fijn zijn voor hen!”.
Zeezucht
Dit boek gaat over de fascinatie van Jonas voor de zee. En over doorzettingsvermogen. Heel veel doorzettingsvermogen. Als tweejarige steekt Jonas voor het eerst een teen in zee. Hij plonst in het water en heeft het gevoel dat hij daar thuishoort. Maar … dan krijgt hij een grote slok water binnen. Zijn moeder haalt hem uit het water en zegt dat hij aan wal hoort. Het verhaal neemt ons verder mee met de achtjarige Jonas die met een bokaal op zijn hoofd de onderwaterwereld wil ontdekken. Maar ook met de 18-jarige Jonas die een duikpak in elkaar knutselt. Of de 30-jarige Jonas die … Neen, meer verklappen we niet. Geniet vooral zelf van het boek. Net zoals Maarten (7) die het samen met zijn mama las. Hij was vooral onder de indruk van de bouwwerken van Jonas. “Ik wil ook zo’n uitvinder worden!”. Bekijk ook de bijhorende video.
Komt de voorstelling van het zeeleven in kinderboeken overeen met de realiteit?
Waarom legden we nu deze boeken voor aan kinderen van VLIZ-medewerkers? Enerzijds om de toppers in het aanbod te kunnen onderscheiden. Anderzijds wil het VLIZ ook oceaangeletterdheid stimuleren. Meer nog, het is een van de pilaren waarop het VLIZ steunt. De lezer bekend maken met de onvoorstelbare mariene wereld, en dat in de breedste zin van het woord.
Eén component van oceaangeletterdheid is kennis over de soorten dieren en planten die in de oceaan leven. Soortgeletterdheid dus. Het is belangrijk dat we ons bewust zijn van het feit dat hoe wij denken over zeedieren en ecosystemen vaak niet overeenkomt met de werkelijkheid. Een verkeerd begrip van een soort of ecosysteem kan in het meest extreme geval zelfs leiden tot verkeerde beslissingen bij natuurbehoud. En net daarom is die wetenschappelijke educatie zo belangrijk. Ja, zelfs bij heel jonge kinderen.
We vroegen ons af hoezeer hedendaagse kinderboeken, waar het zeeleven in beeld komt, beantwoorden aan de realiteit. Zie je hoofdzakelijk ‘aaibare’ dieren in kinderboeken zoals dolfijnen en schildpadden? Of maken kinderen ook kennis met minder gekende dieren en planten? En zijn die wel biologisch correct getekend?
Wij zijn blijkbaar niet de enige die zich dat afvragen. Michiel Hooykaas (Naturalis/Universiteit Leiden) buigt zich over hoe onze maatschappij biodiversiteit voorstelt. In zijn onderzoek bestudeerde hij kinderboeken en kledij. Zijn conclusies stemmen in grote lijnen overeen met wat we steekproefsgewijs zelf vaststelden bij onze collectie zeekinderboeken.
Zo is er een sterke nadruk op grote en tot de verbeelding sprekende (zoog)dieren zoals walvissen, dolfijnen en zeehonden. Schildpadden vielen ons ook op, net als haaien, zeesterren en kleurrijke vissen. “Wat we op het land kunnen zeggen voor vogels en insecten geldt eigenlijk in de zee ook voor vissen en kleinere organismen, zoals plankton”, zegt Michiel. “Hoe lager in de voedselketen, hoe vager de dieren worden voorgesteld en hoe minder ze tot op soort worden benoemd. Dit is wat tegenstrijdig, want deze kleine dieren maken net de grootste biomassa uit en vormen de basis van ons ecosysteem, een basis die absoluut niet vergeten mag worden.”
Ook gaan we de dieren die hoger in de voedselketen staan meer vermenselijken, door het aanbrengen van menselijke gelaatstrekken (een gezichtje), emoties en gedrag of kledij. In werkelijkheid kan een schildpad niet lachen en draagt een pinguïn geen kostuum en bolhoed, hoewel veel kinderboeken ons anders willen doen geloven. Deze dieren vervullen doorgaans ook een actievere rol in het verhaal. De dieren die lager in de voedselketen staan, worden eerder opgevoerd als figuranten of zelfs als decoratie.
Michiel Hooykaas liet ons verder weten dat hij nog een opmerkelijke observatie deed tijdens zijn pilootonderzoek: “Tijdens de zomer worden er relatief meer zeedieren afgebeeld op kinderkledij.” De warmte van het weer doet ons duidelijk snakken naar tropische oorden.
Toch zien we de laatste vijf jaar een kentering, wellicht aangepord door een groeiend milieubewustzijn, inclusief aandacht voor de zee. Ook zaken als ‘burgerwetenschap’ (iedereen kan, mits wat hulp, een bijdrage doen aan onderzoek) en de huidige biodiversiteitscrisis dragen hier actief aan bij. We hebben de indruk dat er niet alleen meer kinderboeken over de zee beschikbaar zijn met een sterke educatieve kant. Er lijkt ook in de fictieboeken meer variatie in de illustraties te schuilen dan weleer. “Een goeie zaak”, aldus Michiel Hooykaas.
Samen met Michiel kunnen we met Testerep magazine enkel maar hopen dat deze trend zich doorzet en zo het biologische bewustzijn van de komende generaties versterkt.
De redactie van Testerep magazine wil graag onze ijverige recensenten bedanken: August, Juliette, Bram, Ella June, Lily Rose, Lena, Sam, Abel, Elise, Sebastian, Baptiste, Robbe, Bavo, Laure, Lisa, Nina en Maarten.
Lees meer
- Nog meer kinderboeken in de VLIZ-catalogus | VLIZ-bib
- Species literacy: the perception and cultural portrayal of animals. Hooykaas (2022) | VLIZ-bib
- Animal biodiversity and specificity in children’s picture books. Hooykaas et al. (2022) | VLIZ-bib
- Veel dieren, maar weinig biodiversiteit in prentenboeken (2022) | Naturalis