Van Barbie tot Blackpink: hoe popcultuur verstrikt raakte in de strijd om de zee

Om te begrijpen waarom een filmkaart tot internationale spanningen kan leiden, moeten we terug naar de zeventiende eeuw. Toen introduceerde de Nederlandse rechtsgeleerde Hugo Grotius het principe van de Mare liberum, de vrije zee. Volgens dit principe behoort de zee aan iedereen toe, en is iedereen er bijgevolg vrij om te reizen en handelen. Dat dit idee toen ontsproot aan een Nederlands brein, mag geen verrassing heten. Nederland beleefde in die periode zijn Gouden Eeuw met onder andere de Verenigde Oost-Indische Compagnie, en dit principe kwam dan ook vooral grote zeevarende naties ten goede. 

Maar deze freedom of the seas bleef niet onbeperkt. Staten begonnen stilaan zones voor hun kust af te bakenen en tot hun territorium te rekenen: eerst zo ver als een kanonschot kon reiken (ongeveer 3 zeemijl), en later steeds verder. IJsland bijvoorbeeld, dat na de jaren ’50 van de vorige eeuw zijn kabeljauwbestand zag slinken, breidde ter bescherming van de visserijsector zijn territoriale wateren uit tot 12, 50 en tenslotte 200 zeemijl vanaf de kustlijn. Gevolg, telkens opnieuw een kabeljauwoorlog met het Verenigd Koninkrijk. Zo ontstonden de eerste maritieme grenzen.
 

Om een lijn te trekken in de wirwar van claims, organiseerden de Verenigde Naties daarom verschillende conferenties. Dit leidde in 1982 tot het afkloppen van het Zeerechtverdrag (United Nations Convention on the Law of the Sea – UNCLOS). Dit uiteindelijke verdrag verdeelt de zee in zones met elk hun eigen rechten:

• De territoriale zee loopt vanaf de kustlijn tot maximaal 12 zeemijl (of zo’n 22 km) en valt volledig onder nationale jurisdictie. Hier gelden bijgevolg alle wetten die op het land ook van kracht zijn.
   
• De Exclusieve Economische Zone, of EEZ, loopt vanaf de kustlijn tot maximaal 200 zeemijl (370 km).  In deze zone hebben landen exclusieve rechten op de natuurlijke rijkdommen (vis, olie en gas, windenergie,...). Daartegenover staat dat de kuststaten verantwoordelijk zijn om deze rijkdommen te beschermen tegen overexploitatie.
   
• Internationale wateren zijn in principe vrij toegankelijk voor iedereen, maar  onder bepaalde voorwaarden, zoals het uitsluitend vreedzaam gebruik ervan. Net omdat er weinig beperkingen zijn, blijven deze gebieden bijzonder kwetsbaar voor de negatieve impact van menselijke activiteiten. Om dit tegen te gaan werd in 2022 een Oceaanverdrag opgesteld, dat beoogt om 30% van de oceaan te beschermen tegen 2030. Afgelopen september ratificeerde Marokko het verdrag als 60ste staat, waardoor het nu in werking zal treden.

Wie denkt dat maritieme grenzen enkel juridische curiosa zijn, heeft het bij het verkeerde eind. Schrijnend voorbeeld zijn de wateren rond de Galapagoseilanden. Global Fishing Watch is een initiatief dat satelliet- en andere data samenbrengt om visserij te monitoren en toont waar vissersschepen zich ophouden. Zelfs zonder grenzen te tekenen, zie je hoe er slechts in beperkte mate visserij is binnen de grenzen van de Exclusieve Economische Zone, terwijl er een drukte van jewelste is nét buiten. Vissen houden uiteraard geen rekening met deze artificiële grenzen, en zwemmen zo nietsvermoedend hun einde tegemoet.
 

Het lijkt eenvoudig maar het samenbrengen van deze data is best wel een hele klus. Niet elk land publiceert zijn maritieme grenzen digitaal. VLIZ-onderzoekers speuren in juridische teksten om coördinaten te vinden. Waar geen verdragen bestaan, berekenen ze middellijnen als compromis. Indien verschillende landen zich hetzelfde gebied toeëigenen, tekent Marine Regions overlappende claims in plaats van één harde grens. “We proberen neutraal te blijven,” zegt databeheerder Lawrence Whatley, “maar niet iedereen is blij met onze kaarten.”

Want zelfs de namen van zeeën kunnen diplomatiek gevoelig liggen. Het gebied tussen Japan en Zuid-Korea heet voor de Japanners de Zee van Japan, voor de Koreanen de Oostzee. Zelfs reisgids Lonely Planet balanceert op dat slappe koord en alterneert tussen beide namen in zijn gidsen voor de regio. En dat deze materie brandend actueel is, werd nog maar eens duidelijk toen president Trump aan het begin van zijn tweede ambstermijn de Golf van Mexico eigenhandig uitriep tot Golf van Amerika. Ondertussen volgen techbedrijven zoals Google Maps deze naamsverandering in functie van waar de gebruiker zich bevindt.

Dit soort spanningen heeft er toe geleid dat de Internationale Hydrografische Organisatie (IHO) in zijn nieuwe standaard geen namen van zeeën en oceaanbekkens meer weergeeft. Elk gebied wordt nu aangeduid met een code, berekend aan de hand van de coördinaten van zijn middelpunt. Kwestie ontmijnd, of toch tenminste ontweken.
 

Het team van Marine Regions ondervindt die gevoeligheden ook bij het samenstellen van zijn gazetteer, een databank die naast namen van zeeën en oceaanbekkens   ook die van onderzeese objecten zoals zandbanken en zeebergen bevat. Om wetenschappers toe te laten hier op ondubbelzinnige manier naar te verwijzen, kennen ze aan elk van deze objecten een unieke code toe, en brengen ze synoniemen voor hetzelfde object samen onder diezelfde code. De databank bevat momenteel net geen 80.000 unieke namen, gaande van de vermoedelijke ongeluksplek ‘Point Disappointment’ op Antarctica tot het waarschijnlijk vrij puntige rif ‘Wolverine Rock’ bij Nieuw-Zeeland.

Om zo’n plek van een officiële naam te voorzien, gelden vrij strenge regels. In tegenstelling tot wat het geval is bij benaming van nieuwe diersoorten, mogen plaatsen in principe niet vernoemd worden naar een nog levende persoon. Het Sub Comittee on Undersea Feature Names (SCUFN), een panel van 12 experten, beoordeelt en beslist jaarlijks over de voorstellen.

Soms proberen kuststaten door het benoemen van deze canyons, troggen en andere reliëfvormen het eigenaarschap over het zeegebied waarin ze zich bevinden onofficieel op te eisen. Het heeft er onder andere toe geleid dat SCUFN momenteel tijdelijk geen voorstellen meer behandelt in de Zuid-Chinese Zee.
 

En dat brengt ons terug bij onze helden uit de popcultuur en de heisa die ze teweegbrachten rond de zogenoemde Chinese nine dash line. De oorsprong van die lijn gaat terug tot Chinese kaarten uit de jaren ’40 van de vorige eeuw. Op die kaarten beschrijft een reeks streepjes een enorme boog over de Zuid-Chinese Zee. Binnen die boog liggen talloze kleine eilandjes en atollen, zoals de Paracel- en Spratly-eilanden. Ook andere omringende landen claimen die. China heeft er zelfs enkele riffen omgevormd tot kunstmatige eilanden, maar volgens het VN-zeerecht levert dat geen extra territoriale rechten op. Pittig detail: in 2023 voegde China een tiende streep toe aan de lijn, ten oosten van Taiwan. Op deze manier tracht het land zijn aanspraak op het eiland verder kracht bij te zetten.