De zee op je huid

Om te begrijpen waarom tattoos zo kenmerkend zijn voor vissers, moeten we ons inleven in hun bestaan. Visser op zee, het is geen ongevaarlijk beroep. Ook nu nog gebeuren jaarlijks ongelukken met dodelijke afloop en dat raakt de kleine, hechte vissersgemeenschap tot in het diepste van haar ziel. Dat was vroeger niet anders. Een visser wilde dat zijn geliefden hem makkelijk zouden kunnen herkennen, mocht er iets gebeuren. Zo zouden ze niet onwetend over zijn lot achterblijven. Tattoos maakten hen makkelijk identificeerbaar. Welke tattoo ze waar hadden, werd ijverig neergepend in hun monsterboekje, hun visserspaspoort als het ware.

Vissers waren (en zijn) vaak lang weg op zee. Het gemis van hun geliefden moet gewogen hebben. Daarom lieten velen de naam van hun vrouw (of verschillende ex-vrouwen!) vereeuwigen op hun lichaam. Ook de namen van hun kinderen. Zo waren ze dicht bij hen als ze op zee vertoefden. En ook wat bloot, vrouwelijk schoon ontbrak vaak niet. Denk maar aan een naakte, kronkelende zeemeermin.

Tattoos konden ook een helende werking hebben voor vissers. Het hielp hen om verdriet te verwerken.  Zo zag je vaak verwijzingen naar scheepsrampen die ze zelf meegemaakt hadden. Een borst of rug waarop een groot schip pronkte, was geen uitzondering. Heel wat tattoos kenden een bijzondere visserijsymboliek. Het anker, het kruis en het hart waren symbolen voor hoop, geloof en liefde. Die zag je bij veel vissers terug. Een vuurtoren toonde naar waar het schip moest varen en ook een kompas wees je de weg. Een zwaluw? Die zette je wanneer je 5000 zeemijl had afgelegd. Meteen ook een teken van hoop om gezond en wel van toekomstige reizen terug te keren. Je voelt dus een zeker bijgeloof in de tattoos die een visser vroeger liet zetten.

Tattooshops en tattoo-artiesten zijn er nu bij de vleet, maar vroeger was dit wel anders. Waar liet de visser zijn tattoo zetten? Bij Tattoo Bertje, een begrip in de kuststreek. Robert Mylle heet de man eigenlijk. Eind jaren ’60 ontving hij de ene na de andere visser in zijn keuken om daar gewoon aan tafel een tattoo te zetten. Vaak in een dronken bui, na het vieren van een lange vaart. Aan die keukentafel werd er tijdens het wachten meer dan één pintje extra gedronken. Visser Guido Dewulf getuigt over zijn ervaring bij Tattoo Bertje: “Wat we precies lieten tatoeëren, was niet zo belangrijk. Maar wel het feit dat we samen dezelfde tattoo lieten zetten. Camaraderie.” Spreek je vandaag een visser aan, dan kent hij ongetwijfeld de reputatie van Tattoo Bertje! Al is het vandaag Robert niet meer die tatoeëert, maar zijn dochter Miranda.

En ook aan boord werd er getatoeëerd, met naalden en inkt. Zo is er het verhaal van een vijftienjarige scheepsjongen die meeging aan boord van de Amandine, de bekende IJslandvaarder. De overtocht naar IJsland duurde zo’n vier dagen en de verveling sloeg al wel eens toe. De jonge scheepsjongen nam dan zijn drie naalden, met garen rond een stokje gebonden, en doopte die in de Chinese inkt om een tattoo te plaatsen. Van hygiëne was weinig sprake. Niet 100% tevreden met het resultaat? Tattoo Bertje had ook hier een antwoord op en overkleurde eerder gezette tattoos. Zelfs littekens kon hij bedekken.

Laat ons even teruggaan in de tijd. Waar komen tattoos vandaan? Archeologen en historici zijn het erover eens: de mens tatoeëert al duizenden jaren. Ötzi, de ijsmummie van 5000 jaar oud die in 1991 diepgevroren in een Alpengletsjer werd aangetroffen, had al tattoos.

Maar waar komt het gebruik van tattoos bij zeevarenden precies vandaan? De ontdekking van nieuwe werelden bracht zeelui in contact met volkeren waar tattoos écht onderdeel waren van hun cultuur: volkeren uit Oceanië, Azië en Amerika. In Europa kwamen tattoos ook al voor, zij het in veel mindere mate. Het Christendom zag dit immers als een heidense praktijk. De ontdekkingsreizigers bliezen het tatoeëren dus nieuw leven in. James Cook en andere ontdekkingsreizigers schreven over tattoostijlen en -technieken in hun dagboeken. Het gebruik raakte razendsnel verspreid. Het waren hoofdzakelijk zeelui – en geen tattoo-artiesten – die elkaar tatoeëerden. Zowel aan boord als aan wal. De vaardigheid pikten ze op door elkaar na te doen. Cook haalde eind achttiende eeuw ook het begrip ‘tatoeëren’ naar Europa. Het woord is afkomstig van het Tahitiaanse ‘tautau’ wat hij verbasterde tot ‘tattow’. En zo spreken wij nu over ‘tattoo’.

Iedereen kent vandaag wel iemand met een tattoo. Of met tattoos. Maar wie heeft zo’n sterke band met de zee dat hij een ‘zee-tattoo’ laat zetten op zijn/haar lichaam? Naast vissers zijn dat o.a. surfers, redders en zee-onderzoekers. We luisteren graag naar hun verhaal.

Brandon (26 jaar) groeide op in een vissersfamilie. Hij volgde een maritieme opleiding en maakte zijn eerste reis op zijn dertiende. “Jong? Ja, natuurlijk. Zo gaat dat!”. Dat de liefde voor de zee diep zit bij Brandon, voel je meteen wanneer je met hem praat. “Er gaat geen dag voorbij zonder dat ik de zee gezien heb. Het liefst ben ik natuurlijk op zee. Dat is een drang die je door je bloed voelt stromen. Weet je wat écht leven is? De zonsopgang zien vanop het schip. Rondom je zie je enkel water en de zon.” Vaak is hij meerdere weken aan een stuk weg van huis. Of hij zijn thuis dan niet mist? “Natuurlijk. Maar missen is ook mooi, dan blijft de liefde vers. En wanneer een visser weer thuis is, begint het al snel te kriebelen om weer weg te zijn!”. Die liefde voor de zee en het vissersleven staat ook te lezen op zijn lichaam. “De eerste tattoo die ik liet zetten, waren een anker, kruis en hartje op mijn pols. Op mijn zestiende met toestemming van mijn ma. Maar ik heb er nog hoor! Een visserschip, een windroos, een vuurtoren. En die hebben allen een betekenis. Die windroos bijvoorbeeld, die begeleidt je als je problemen hebt en toont je de juiste koers.” En of hij Tattoo Bertje kent? “Wie denk je dat die eerste tattoo heeft gezet?”, zegt hij al lachend.

Gelijkenissen en verschillen hoor je in het verhaal van Frank Willemkens (59 jaar). Hij groeide niet op in een vissersfamilie maar in een visserscafé. “Mijn ma had een café in Heist, the place to be voor vissers. En als jong ventje keek ik op naar die stoere mannen met hun verhalen. Zo ben ik op mijn vijftiende beginnen varen.” Zijn leven lang vertoeft hij al op zee. Als beroepsvisser, hobbyvisser en een aantal jaar bij de Vrijwillige Blankenbergse Zeereddingsdienst. Wanneer we vragen naar zijn zee-tattoos komt er een straf verhaal. “Op mijn rug staat er een grote tattoo van mijn eigen schip. De Z.700 Rapke. In 2011 haalden we onze netten boven toen het noodlot toesloeg. Het was amper de zesde dag op zee met ons schip. Door een onverklaarbare reden draaide de automatische piloot het schip plots 90° waarop we kapseisden. Mijn twee compagnons en ik bleven kalm – gelukkig maar! – en klommen op de kiel van het schip om vuurpijlen af te schieten. Die werden opgemerkt door de bemanning van een marineschip dat te hulp schoot. Niet veel later zonk mijn schip. En om dit te gedenken, heb ik die tattoo laten zetten.” Heeft hij nog zee-tattoos? “Ja hoor, ankers, touwwerk, een sextant, een vuurtoren. De eerste heb ik laten zetten op mijn zestien of zeventien jaar. Dit moest een beetje als visser. Je keek op naar andere vissers en wilde zijn net als hen. En al die tattoos staan beschreven in je monsterboekje. Om je te identificeren mocht je verdrinken.”

Niet alleen vissers hebben vandaag zee-tattoos, ook surfers!

Matthias (40 jaar) raakte op zijn dertiende getriggerd door windsurfen. “Maar goed ook, het windsurfen kreeg me op het rechte pad!”. Hij startte met surfkampjes en raakte helemaal gebeten door watersport. Uiteindelijk verhuisde hij van Sint-Niklaas naar Bredene en werkt nu als leerlingenbegeleider op de visserijschool IBIS. Watersport is duidelijk zijn passie. “Vandaag doe ik vooral suppen en wingfoilen.” Voor de leken onder het watersporten: bij het suppen of peddelsurfen sta je op een surfplank met een peddel. Bij wingfoilen zweeft de plank op een vleugelconstructie boven het water en word je aangedreven door een opblaasbare vlieger. Zijn liefde voor de zee en de watersporten blijken uit een niet mis te verstane tattoo: “Neptunus, de Romeinse god van het water pronkt op mijn rechterbovenarm.”

En ook bij Noah (21 jaar) zie je zijn liefde voor het surfen vereeuwigd op zijn lichaam. “De surfplank op mijn rechteronderbeen staat voor mij symbool voor de deur naar het paradijs. Je ziet er golven, een palmboom, vogels en de zon in.” De tuinman uit Heist-op-den-berg kreeg de smaak van het surfen te pakken tijdens corona. “Ik heb mooie herinneringen aan die periode. Het uitgaansleven viel plots helemaal stil. En wat doe je dan als achttienjarige die net zijn rijbewijs heeft? Wel, mijn maat had een busje, we kochten elk een surfplank en reden naar Portugal. Daar kregen we de microbe voor het surfen helemaal te pakken! En ja, dat liet ik toen op mijn lichaam zetten!”.

De missie van het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) is helder: wetenschappelijk onderbouwde kennis over onze kusten, zeeën en oceaan versterken én zo breed mogelijk delen. Hier moeten dan toch zeeliefhebbers met tattoos werken? We vroegen eens rond … en ja hoor!

Wie Patricia (40 jaar) in een zomerse outfit ziet, kan zo raden dat ze een biologe is. Elke tattoo die ze heeft, staat daarmee in verband. Pronkstukken zijn een gigantische octopus en schildpad op haar beide bovenbenen. “Voor mijn allereerste werkervaring als zeebiologe trok ik als vrijwilliger naar de Galapagoseilanden. Daar verbleef ik drie maand op een afgelegen eiland om schildpadden te monitoren die eieren leggen. We moesten de vrouwtjes taggen en de nesten markeren en tellen. Op onze eerste nacht op het eiland trokken we vol ongeduld naar het strand en daar was ze … Een ontzagwekkend groot vrouwtje dat een put groef en eieren legde. Ik was zo onder de indruk van de grootte van de poten en van de trage en berekende bewegingen waarmee ze haar nest groef. Ik werd emotioneel en instant verliefd. Vandaar de schildpadtattoo.”

Zou achter haar octopustattoo ook zo’n mooi verhaal schuilgaan? Patricia lacht. “Jazeker! Ik heb ook vier jaar in een aquarium in Spanje gewerkt. Daar was mijn favoriet een octopus. Wat een bijzonder dier! Voedsel moest je hem niet zomaar geven. Neen, je moest dat verstoppen. En met Lego speelde hij graag, echt waar! En wist je dat een octopus een echte Houdini is, een ontsnappingskoning? Je kan je niet voorstellen hoe vaak ik hem ’s ochtends aantrof in een van de gangen. Op wandel, omdat hij weer eens uit zijn aquarium was ontsnapt. Dus ja, toen heb ik een tattoo van een octopus laten zetten.”

Patricia vertelt verder honderduit dat zij het een eer vindt om als doek van een artiest te fungeren maar dat haar mama hier helemaal niet blij mee is! Stefanie (38 jaar) pikt al lachend in. Ook haar ouders wilden helemaal niet dat ze een tattoo zou zetten. “Tot ze vroegen wat ik wilde voor mijn vijfentwintigste verjaardag. Een tattoo, lachte ik. Ik viel bijna achterover toen ze het oké vonden! Ik besloot om de zee te vereeuwigen op mijn rechterschouder. Later ben ik dan nog een maand solo gaan rondtrekken in Nieuw-Zeeland en heeft een tattoo-artiest een schets gemaakt op basis van een babbel. Hij wilde mijn job als wetenschapper en liefde voor de zee erin leggen. Het werd een Maori-wapen waarin walvistanden en vissenschubben getekend zijn. De tattoo zou bescherming bieden tijdens reizen over water. Op mijn voet, een pijnlijke affaire!”.  

Bij diezelfde Nieuw-Zeelandse artiest liet Zohra (37 jaar) trouwens ook een tattoo zetten. “Ik heb heel wat tattoos, van verschillende artiesten. Wat voor mij belangrijk is, is de stijl van de artiest en het onderwerp natuur.” Ze toont de grote tattoo op haar rechterbovenarm. “Een nautilus, een kwal, een eencellige en een vis. In één design.” Patricia kijkt bewonderend naar de nautilus omdat ze dit ook zo’n fascinerend dier vindt!

Estelle (24 jaar) vult haar verhaal aan. Haar liefde voor de onderwaterwereld heeft geleid tot een dunne-lijn-tattoo rond haar rechterbovenarm. “Ik wilde graag de zee op mijn huid plaatsen. Vandaar dit ontwerp met een schildpad, zeewier, walvis, ankers en golvende lijnen. Die golvende lijnen staan voor mij symbool voor de vrijheid op zee.” Zowel professioneel als in haar vrije tijd draait haar leven rond de zee. Ze doet niks liever dan duiken om zelf in die onderwaterwereld te vertoeven.

Michiel (28 jaar) en Jens (32 jaar) hoorden dat zeelui vroeger zwaluwen lieten tatoeëren wanneer ze 5000 zeemijl hadden afgelegd. Met al hun scheepstijd op het onderzoeksschip Simon Stevin van het VLIZ kwamen zij hiervoor toch zeker in aanmerking! Tijdens een weekendje Kopenhagen besloten ze die traditie in een nieuw jasje te steken en samen naar een tattoo-artiest te gaan voor een persoonlijke ‘zee-tattoo’. Marine (27 jaar) besliste om mee te doen. Camaraderie, weet je nog? Jens ging als eerste ‘onder de naald’ en koos voor een ontwerp met anker en golven. “Dit toont mijn connectie met de zee,” aldus Jens. Marine wou dan weer golven. “De grondlegger van de mindfulness, Jon Kabat Zinn, stelt: je kan golven niet stoppen, maar je kan er wel op leren surfen.” En Michiel tenslotte liet zich verleiden tot een tattoo van een reuzenmanta. “Nu ik erover nadenk, heb ik eigenlijk meerdere zee-tattoos. Dat was oorspronkelijk niet mijn bedoeling maar het komt toevallig zo uit.”

Thomas (39 jaar) zijn verhaal leest anders. Zijn volgetatoeëerde arm staat in het teken van zijn gezin. Helemaal in Vikingstijl. “Mijn papa was daar grote fan van. Hij vocht vijf jaar tegen kanker en ik wil hem en mijn familie dicht bij me hebben.” Het idee om familie dicht bij ons op een tattoo te hebben, komt ons bekend voor. Wat zien we allemaal in die tattoo? “Wel, onder andere een Vikingschip. Dat symboliseert het hobbelige pad van het leven. Dat komt trouwens ook terug in de muziek die ik schrijf. En een Vikingkompas, een Vegvisir. Dat is IJslands en betekent ‘dat wat de weg wijst’. In dat kompas staat in Oud Futhark, het oudste runealfabet, de initialen van mijn familieleden. De symboliek erachter? Ongeacht wat er gebeurt, we vinden elkaar terug.”

Je leest het, zee-tattoos zijn overal. Elk met hun eigen verhaal. En wie weet, misschien toch ook iets voor jou?

Dit artikel is mede gebaseerd op teksten en interviews door wijlen Katrien Vervaele, door haar aan het VLIZ geschonken voor verdere verwerking tot dit artikel. Katrien had hier ongetwijfeld verder graag aan meegewerkt.

• Op de huid getekend. Vervaele (2013) | VLIZ-bib.
• Visserstatoeages. Vervaele (2014) | VLIZ-bib.  
• Defying conformity: using tattoos to express individuality in the Victorian Royal Navy. Redford (2014) pp. 205-229 | VLIZ-bib.
• Monsterboekje en monsterrol. Object in de kijker | NAVIGO
• Bemanning Crocus haalt vissers uit water. Minne (22.04.2011) | Het Nieuwsblad