De ‘Boot van Oostende’ 70 jaar later opnieuw onder de aandacht

Pas toen het beton gestort was, kwam er echt interesse. Een afgevaardigde van het Zeewezen bezocht de site en ook iemand van het Zeevaartmuseum kondigde zijn komst aan. Op 18 augustus, en dan nog via een persartikel, sijpelde de info over de boot door tot bij dhr. De Vos, directeur-generaal van de Marine. Hij verwittigde op zijn beurt dhr. De Bock, secretaris-generaal van de Vrienden van het Nationaal Zeevaartmuseum. Maar het ‘kwaad’ was toen al geschied. De vondst lag al onder een laag beton. Niet dhr. De Bock, maar diens afgevaardigde, Jules Van Beylen, kwam op 25 augustus naar Oostende en bekeek enkele onderdelen van het schip die in een stadsmagazijn lagen. De man betwijfelde of het niet een stuk van een verschansing (met uitkijkpost) betrof en publiceerde die visie in het tijdschrift ‘Wandelaer et Sur l’Eau’.

Voor een grondige studie van de vondst was het wachten op een zekere M. Nagelmackers. Hij publiceerde zijn bevindingen in 1953 in het tweetalige tijdschrift ‘Koninklijke Belgische Marine Academie – Académie Royale de Marine de Belgique’, inclusief de exacte ligging en diepte van de vondst en de kenmerken van het gevonden object. In zijn artikel argumenteert Nagelmackers dat het hier wel degelijk om resten van een schip gaat. Hij merkt op dat de balken met houten pennen en spieën zijn gemonteerd, dat de planken elkaar overlappen en dat er geen enkele spijker of ijzeren voorwerp is gevonden. Een heikel punt is de ouderdom van de vondst. Het schip ligt op een diepte van 8 meter onder een 4 meter dikke kleilaag. Op de plaats van de boot is er geen spoor van turf. De turflaag ligt wat verder naar het westen in lagen van wisselende dikte. Nagelmackers beschrijft een visie van de vorming van onze kust die voor de jaren ’50 van vorige eeuw gangbaar was. Hij meent dat het schip gezonken is in een oude zijarm van de IJzer die het kusteiland Ter Streep scheidde van het vasteland. De opvulling van die zogenaamde IJzer-arm was een millennium ouder dan de ‘verlanding’ van het krekengebied na het Beleg van Oostende. Het schip moest dus veel ouder zijn dan wat er eerst werd vooropgesteld en kon dus, volgens Nagelmackers, niet dateren uit de periode van de Spaanse bezetting.

Nagelmackers roept ook de hulp in van professor René Tavernier van de universiteit van Gent. Die is al sinds 1946 bezig met het opnemen van een bodemkaart en Nagelmackers wil zijn eigen bevindingen over de ouderdom van de boot toetsen aan de nieuwste inzichten. Het is hoofdcartograaf Jean-Baptiste Ameryckx die zijn vraag beantwoordt: ‘Ik heb de indruk dat de boot in kwestie in mariene sedimenten van de 2de mariene transgressie ligt. Om absoluut zeker te zijn, zou ik de sedimenten ter plaatse moeten onderzoeken, vooral de opeenvolging van de verschillende lagen die tijdens de verschillende transgressies zijn afgezet. Als de boot echter begraven ligt onder een kleilaag die mogelijk op kleiig zand rust en vrij veel schelpen van het cardiumtype (nvdr: Cardium = kokkels) bevat, is er bijna geen twijfel mogelijk dat mijn veronderstelling juist is. Er is echter ook een kans dat de boot dateert uit de 2de eeuw voor Christus of op zijn laatst uit de 10de eeuw. In ieder geval denk ik niet dat het uit de 17de eeuw kan dateren, gezien de grote diepte waarop het gevonden is.’

Tot tweemaal toe drukt Nagelmackers in zijn artikel zijn spijt uit dat de vondst onder een betonnen laag is verdwenen. Op pag. 219 schrift hij: ‘Hoewel deze boot voor onze generatie verloren is gegaan, mogen we hopen dat anderen het werk weer zullen oppakken’. Hoewel de boot slechts heel beperkt kon worden ‘bestudeerd’ en dus voor mysterie zorgt, hoopt Nagelmackers op pag. 226: ‘Wij zullen dit mysterie overlaten aan hen die later de boot zullen vinden of de halve plank hout die deze zomer uit de klei werd getrokken’. Bij het artikel van Nagelmackers hoort ook een plan (zie afbeelding) van het bouwperceel, getekend door architect Dinnewet. Het plan toont de exacte plaats van de 25 putfunderingen, waarvan er 7 op een houten ‘vloer’ botsten. Door de gevonden stukken hout te bestuderen op o.a. de kromming kan hij (in stippellijn) ook de veronderstelde ligging van de boot aanduiden.

Op 14 januari 2022 – zeventig jaar na de eerste vaststellingen – publiceerde De Zeewacht een artikel waar je niet naast kon kijken: ‘Ligt er een Vikingschip onder werf in Torhoutsesteenweg?’. Maar niet alleen de krant, ook Radio 2 en Focus-televisie hadden aandacht voor deze archeologische ‘herontdekking’. De sloop van het gebouw van ‘Bandencentrale Defever’ aan de Torhoutsesteenweg 133 had dus bij oudere bewoners een belletje doen rinkelen. Toch bleek volgens de huidige wetgeving ook nu geen archeologisch traject nodig bij het bekomen van de bouwvergunning (omgevingsvergunning). Dit vanwege de eerder beperkte oppervlakte van het bouwterrein (nog geen 1400 m² en dus kleiner dan 3000 m²) en omwille van de ligging buiten een beschermde archeologische site of buiten een vastgestelde archeologische zone.

Dat belet niet dat het terrein Torhoutsesteenweg 133 vermeld staat in de Centrale Archeologische Inventaris als de locatie van een toevalsvondst. Onder het nummer CAI 70742 lezen we: “Toevalsvondst (1952); NK: 250 m. Vroege middeleeuwen: houten boot (15m op 8m). In het midden van het schip is een octogonale toren voorzien van een wenteltrap. De boot zou dateren uit de 4de eeuw of vroeger (tussen de 2de eeuw v. Chr. en de 4de eeuw n. Chr.). Deze datering is gebaseerd op geologische gegevens (volksverhuizingstijd). Bron: Ameryckx J., Nagelmackers A., 1956. De boot van Oostende, Biekorf 57: 135-138.”

Kort na de publicatie van het artikel in De Zeewacht in januari 2022 had de eerste auteur alle informatie opgezocht met o.a. de gegevens uit ‘52 en ’53 over de mysterieuze ‘boot’. Daarmee kwam een artikel tot stand dat in maart verscheen in de ‘De Plate’, het maandblad van de Koninklijke Heem- en Geschiedkundige Kring. Een kopie van het artikel werd overgemaakt aan de burgemeester en de schepenen van de stad Oostende. Ook het ‘Team Onderzoek Archeologie – afdeling Onderzoek en Bescherming’ van het Agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid kreeg een kopie. Het agentschap reageerde onmiddellijk en was vooral geïnteresseerd in de publicatie van Nagelmackers uit 1953.

In februari 2022 waren noch de Vastgoedgroep Degroote, noch het Agentschap Onroerend Erfgoed stil blijven zitten. Op 7 februari 2022 kwam er bij de afbraakwerken aan de westkant van het perceel, een reeks beperkte houten structuren vrij. Wat volgde was de melding van een toevalsvondst, de eerste waarnemingen op het perceel en een regelmatige archeologische opvolging van de graaf- en uitbraakwerken. Bij deze werkzaamheden stelde men ook sporen van vermoedelijk pre-middeleeuwse veenwinning vast. De situatie op het terrein bleef moeilijk te rijmen met de info uit de jaren ’50. Om meer inzicht te krijgen in de opbouw van het terrein besliste men om op 10 februari 2022 handmatig vijf landschappelijke boringen (zie afbeelding) uit te voeren tot 4-5 meter diepte. En wat bleek? Deze boringen toonden aan dat de grondlaag waarin de boot zich zou moeten bevinden, slechts uit de 18de eeuw dateerde. Op basis hiervan leek het dat de ‘boot’, in de jaren ’50 ook slechts fragmentarisch beschreven en gebaseerd op ooggetuigenissen, wellicht een mythe of een verkeerde interpretatie was.

Met de sprekende gegevens uit het artikel van Nagelmackers (1953) in de hand, besliste het Agentschap Onroerend Erfgoed om een bijkomend terreinonderzoek uit te voeren op de aangeduide diepte en plaats (de zuidelijke kant van bouwterrein). Het nieuwe bodemonderzoek met staalname ging door op 8 april 2022 onder leiding van Marnix Pieters. Focus ligt hierbij op de zeven plaatsen die Nagelmackers aanduidde als zone waar ‘de boot’ zich zou moeten bevinden. Al heel snel kwamen op een diepte van 7-9 meter harde ‘pakketten’ in de boorkernen tevoorschijn die op hout leken.

De bodemstalen verkasten naar het koeldepot van het VLIZ om er op 4 mei 2022 een minutieus onderzoek te ondergaan. Uit deze eerste detailinspectie blijkt dat in een aantal boorstalen wel degelijk houtresten aanwezig zijn, en dit op de diepte door Nagelmackers aangegeven. In samenhang met de waarnemingen van Nagelmackers leidt dit tot de conclusie dat het naar alle waarschijnlijkheid scheepshout betreft. Drie fragmenten ondergaan een spoed C-14 datering, die een datering oplevert in de late 15de eeuw/vroege 16de eeuw. Deze vaststellingen laten toe te veronderstellen dat op de door Nagelmackers vermelde diepte wel degelijk scheepshout aanwezig is, niet uit de Romeinse periode of vroeger maar uit de 15de/vroege 16de eeuw. Dit maakt het dossier niet minder interessant, integendeel. De ‘Bourgondische’ scheepsbouwtraditie is in tegenstelling tot deze van de middeleeuwse Hanze niet of omzeggens niet gekend.

Dat plaatst de vondst in een volledig andere context. Vóór de 15de eeuw beperkte de haven van Oostende zich tot een kleine geul ten westen van de stad waar slechts vissersschuiten konden binnenvaren. Aan het begin van de 15de eeuw was er een grotere geul ontstaan, die in 1445 met toelating van Filips de Goede tot een nieuwe haven werd uitgebouwd. Enkele jaren voordien (1443) had men ter vervanging van een oud kanaal een nieuwe waterweg gegraven, de Nieuwe Oostendse Watergang. Die bracht een verbinding tot stand tussen de haven en de Ieperleed. De Ieperleed vormde een zeer belangrijke verbinding tussen de twee grote Westvlaamse handelscentra uit de Middeleeuwen, Brugge en Ieper. Via de Nieuwe Oostendse Watergang konden vrachtschepen vanuit Oostende het hinterland bereiken.

De ouderdom, de ligging en de diepte van de houtresten wijzen erop dat het vermoedelijke scheepswrak (hoogstwaarschijnlijk) in de bedding ligt van de Nieuwe Oostendse Watergang. Het is hier dat zich later, na het Beleg van Oostende, de Sint-Catherinakreek ontwikkelde. Daarom werden op 20 juni ll. op de site nog vijf bijkomende bodemstalen (zie afbeelding) genomen om een beter inzicht te hebben op de stratigrafische opbouw van het terrein.

Met deze informatie in de hand poogde het Agentschap Onroerend Erfgoed om alsnog, te elfder ure, een opgraving te organiseren. Die moest toelaten meer info te vergaren en het raadsel volledig te ontrafelen. Experten onderzochten de technische haalbaarheid van een dergelijk uitdagend project (opgraven op 7 m diepte naast een bestaand gebouw) maar gaven een negatief advies. De grote kost (enkele honderdduizenden euro’s) en de eventuele vertraging die de bouw ten gevolge van een opgraving zou oplopen zette de overheid ertoe aan om te opteren voor behoud in situ. Wel onderhandelde het agentschap met de bouwheer om het funderingsplan van de betonnen palen aan te passen. Doel was om de zone met scheepsresten, zoals aangetoond door de boringen, maximaal te ontzien. Dit lukte maar gedeeltelijk, zoals te merken aan de houtresten vastgesteld aan het boorgat bij verschillende geboorde palen. Oorzaak is wellicht dat de zone met houtresten in de ondergrond groter is dan deze die via de boringen zwart op wit kon aangetoond worden.

Verder werd beslist om voluit te kiezen voor behoud in situ en geen bijkomende putfunderingen te doen. Dat had een optie kunnen zijn om de houtresten op beperkte schaal archeologisch te onderzoeken. Immers, via de techniek van ‘putfunderingen’ – in 1952 toegepast bij het funderen van het thans gesloopte gebouw van autobandenhandelaar Defever én hoe het wrak destijds ontdekt werd – kan men snel en prijsgunstig tot op de gewenste diepte uitgraven. Belangrijkste nadeel is echter dat slechts geringe oppervlaktes (met een diameter van hooguit 1,60m) kunnen onderzocht worden.

En hoe moet het nu verder? Het agentschap gaat aan slag met alle bij dit onderzoek bekomen informatie in functie van de archeologische eindrapportage. Het mysterie van de ‘boot van Oostende’ is hiermee een stuk verder ontrafeld. Het jammere is dat de resten weer voor vele decennia ontoegankelijk zijn en er op deze manier voor lange tijd een reeks vragen onbeantwoord blijven. Het is anderzijds een troost dat de toekomstige generaties archeologen ongetwijfeld meer en betere onderzoekstechnieken zullen hebben en deze publicatie en volgende als basis kunnen gebruiken voor verder onderzoek op deze archeologische site. Derde keer hopelijk goede keer.