Spijts het vele zwerfvuil en de alarmerende uitstoot van broeikasgassen, is de Noordzee vandaag een stuk properder dan pakweg enkele decennia geleden. Er is minder olievervuiling, het strandwater is doorgaans van prima zwemkwaliteit en de vervuiling met diverse zware metalen is sterk geminderd. Toch blijft er nog werk aan de winkel. Enerzijds rest er nog een hardnekkige historische vervuiling in de vorm van allerlei organische polluenten. Anderzijds is er het vele zwerfvuil en de nog slecht gekende effecten van microplastics, en komen er met de regelmaat van de klok nieuwe verontreinigingen bij. Dit alles onder de dreiging van stijgende CO2-gehaltes en de daarmee verbonden effecten van opwarming, oceaanverzuring en zeespiegelstijging. Naar aanleiding van WereldOceaanDag geven zes experten hun visie op de gezondheidstoestand van de Noordzee.
Pollutie in de Noordzee: in volle evolutie
De Noordzee bevindt zich in een zeer dichtbevolkte en actieve regio. Dat creëert al eeuwen een hoge druk op het ecosysteem, onder meer door vervuiling afkomstig van rivieren, de atmosfeer en bronnen op zee zelf. Daarnaast oefent de verbranding van fossiele brandstoffen en de uitstoot van broeikasgassen een relatief nieuw en steeds zichtbaardere invloed uit op ons klimaat. En is er het oprukkende plastic.
Bij vervuiling gaat het niet enkel om de zichtbare vormen, zoals pollutie met olie of met zwerfvuil. Heel wat niet-zichtbare polluenten zijn minstens zo schadelijk. Hoe sterk de vervuiling ingrijpt op het ecosysteem hangt samen met de giftigheid, de concentratie, de persistentie (afbreekbaarheid) en de mate van bio-accumulatie (concentreert de stof zich bij dieren en de mens hoog in het voedselweb?). Sommige stoffen waren historisch een groot probleem, maar zijn dat vandaag – na beperkingen of een stop in het gebruik ervan – heel wat minder. Andere polluenten zijn dan wel gebannen, maar zo persistent dat ze nog lang het ecosysteem blijven beïnvloeden. En dan zijn er de vele nieuwe stoffen, waarvan de impact vaak gewoon nog niet (voldoende) is gekend. Er is met andere woorden geen eenduidig antwoord te geven op de vraag ‘Hoe vervuild onze Noordzee is’. Al lijkt de tendens eerder positief.
Wat we beter doen
We kunnen stellen dat er vandaag meer aandacht is voor het probleem van vervuiling van de wereldzeeën. De tijd dat de oceaan en zeeën gezien werden als een onmetelijk en dus niet te bevuilen systeem, lijkt achter de rug. Zo komen rechtstreekse lozingen van afvalwater in de Belgische Noordzee niet meer voor sinds de jaren ‘1990. Mede hierdoor is de bacteriologische kwaliteit van het water doorgaans goed tot zeer goed, zoals blijkt uit de standaardmetingen van het zwemwater door de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM).
Joachim Pelicaen (VMM): “Wij meten al decennia de vervuiling van het strandwater met colibacteriën en streptokokken. En vandaag komt pollutie met verontreinigd water vanaf het land nog hoogst uitzonderlijk voor. Alleen bij zeer hevige regenval, wanneer rioolwater via overstorten in zee belandt, bestaat er een risico. Buiten die periodes is het zwemwater van prima kwaliteit”.
Dat geldt ook voor olieverontreiniging aan de Belgische kust. Tot in de jaren ‘1990 was de trefkans voor olievlekken in of langs de Zuidelijke Noordzee bijzonder hoog (>90%). Publieke verontwaardiging, een passend beleid en de nodige maatregelen leidden ertoe dat je tegenwoordig op het strand of op zee nog nauwelijks oliesporen ziet (<5% kans), zoals ook blijkt uit strandtellingen van aangespoelde vogelkadavers of bij controles vanuit de lucht.
Ook voor zware metalen oogt het plaatje positief. Zowel van lood, kwik als van cadmium leidde een sterke daling van het gebruik en de atmosferische uitstoot tot substantieel lagere concentraties in zeebodem, zeewater en mariene organismen. Vandaag zijn de concentraties van vele zware metalen niet langer alarmerend. Voor heel wat organische vervuilingen en voor oorlogsmunitie, is wel nog de nodige aandacht vereist.
Professor Ronny Blust (UAntwerpen): “We zien inderdaad in tal van ‘historisch’ verontreinigende stoffen een positieve evolutie. Anders is het gesteld met nogal wat organische stoffen, zoals PAK’s, PCB’s, organotinpesticiden of PBDE’s, die ook vandaag nog onze aandacht vragen. Sommige van die stoffen zijn dan intussen wel verboden, ze breken nauwelijks af en blijven heel lang nawerken in het ecosysteem”.
‘Nieuwe’ vervuilende stoffen, nieuwe problemen
En dan zijn er nog de nieuwe polluenten. Bavo Dewitte (ILVO) stelt het zo: “Wereldwijd worden meer dan 150.000 chemische stoffen geproduceerd. Van veel van de nieuwe contaminanten weten we nauwelijks wat hun effect is op hun omgeving en op de mens. Dat geldt voor bepaalde pesticiden, PFAS, plastic additieven, etc.”.
Heel zichtbaar is dan weer het zwerfvuil. Dat geldt evenwel niet voor microplastics, in veel gevallen verbrokkeld vanuit dat zwerfvuil. Jana Asselman (UGent) licht toe: “Microplastics zijn dan wel niet of moeilijk zichtbaar met het blote oog, ze zijn daarom niet minder schadelijk. Of beter, veel is nog niet bekend over hun effect op de gezondheid van de zee en die van ons”.
En almaar zichtbaarder in zijn effecten is de uitstoot van broeikasgassen, leidend tot een klimaatverandering, met de zee in een hoofdrol. Peter Landschützer (VLIZ) vertolkt het zo: “De oceaan en zeeën absorberen niet alleen meer dan 90% van de extra warmte door het broeikaseffect op onze planeet, ze nemen ook zowat 1/4de van de door de mens uitgestoten CO2 op. Dat zorgt niet enkel voor opwarming van de wereldzeeën, maar ook voor een zeespiegelstijging en een verzuring van de oceaan”.
Ook in het verleden kende onze planeet andere klimaatregimes en hogere, dan wel lagere zeespiegels. Zeer zichtbaar en voelbaar was dit ook aan onze kust, ter hoogte van het intussen verdronken schiereiland Testerep, tussen Oostende en Nieuwpoort. “We kunnen uit de reconstructie van dit gewijzigde kustlandschap in de afgelopen 5000 jaar, heel wat leren over het klimaat en over hoe je je tegen zeespiegelstijging en oprukkend stormgeweld kunt wapenen”, stelt Soetkin Vervust (VUB).