Wie langs het strand van Oostende naar Middelkerke wandelt, kan er niet naast kijken. Ter hoogte van Raversijde staat op het strand een op het eerste gezicht bizar betonnen bouwwerk. Een nieuwe constructie die van ver lijkt op de grijze silhouetten van de Atlantikwall in de duinen even verderop. Nee, dit is geen nieuwe militaire installatie die onze kust moet verdedigen tegen een invasie vanuit zee, maar het Living Lab Raversijde. Een onderzoeksdijk.

Toon Verwaest: De betonnen constructie zelf staat er sinds augustus 2021. Toen konden we beginnen met het bouwen en aansluiten van de meetinstrumenten en de computers die de meetresultaten doorsturen naar het Waterbouwkundig Laboratorium in Antwerpen. Het oorspronkelijk plan was om de voorbije winter al metingen te doen van het overspoelen van de dijk. Maar het heeft eigenlijk een jaar extra tijd gevraagd om de meetinstrumentatie en de IT-infrastructuur te bouwen. Dit werk is nu achter de rug zodat ze tijdens de winter 2022-2023 operationeel zullen zijn. In Raversijde kunnen we dan tijdens een storm bestuderen hoe de interactie is tussen de stormgolven en de zeedijk, en in welke mate de zeedijk de kust en het achterland kan beschermen tegen stormgolven. Eigenlijk is onze onderzoeksdijk op het strand een vooruitgeschoven stuk zeedijk. Al ligt hij natuurlijk wel dichter bij de waterlijn dan een doorsnee zeedijk in een badplaats.

Patrik Peeters: Het gedrag van waterkeringen tijdens stormen is al jaren een onderzoeksdiscipline. Je moet eerst weten wat de stormcondities zijn, om dan iets te kunnen bouwen dat sterk genoeg is en blijft staan. Een dijk mag er het hele jaar staan, maar als ze faalt tijdens een storm, heeft ze niet gedaan wat ze moest doen. Dus moet je uittesten hoe stormbestendig een echte dijk is. Is de grond stevig genoeg? Is het beton voldoende sterk? Zelden wordt er een op een op echte dijken getest, omdat dat heel dure experimenten zijn. Daarom werken ook wij op schaal.

Toon Verwaest: We gaan ervan uit dat hier in Raversijde ongeveer 5 keer per jaar een storm zal zijn met golven die zware impact hebben op de onderzoeksdijk. Zo kunnen we nauwkeurig meten hoe hard die golven op het beton inbeuken. Heel belangrijke gegevens waarmee we ook de impact van écht zware stormen, zoals de zogenaamde duizendjarige storm, beter kunnen inschatten.

Patrik Peeters: Living Lab is een hip woord, en Europa stimuleert het concept. Men probeert proeftuinen te organiseren om je onderzoek beter zichtbaar te maken. Het helpt echt wel om zo een momentum te creëren tussen verschillende ideeën en partijen. Als je spreekt over je onderzoek en de term Living Lab gebruikt, dan geef je aan dat je echt iets aan het proberen bent, dat je werkt in zo’n proeftuin. En de deur van die tuin staat open voor iedereen, zolang je maar goede afspraken maakt rond de beschikbaarheid van data en communicatie. Want hoe meer mensen hier onderzoek uitvoeren, hoe interessanter voor iedereen. Eén plus één wordt dan drie, vier, vijf, zeven... Living Lab is dus een vehikel om niet iedereen op zijn eiland te laten werken, maar om verschillende onderzoeken te verbinden, resultaten en ervaring met elkaar te delen, om van elkaar te leren.

Voor al wie begaan is met de bescherming van onze kust, stromen en rivieren is de duizendjarige storm zowat het toverwoord. Dé norm voor alle maatregelen om laaggelegen gebieden tegen overstromingen te beschermen. Elk jaar is er één kans op de 1000 dat we een storm van dit kaliber meemaken. Het is een combinatie van springtij en zware rukwinden vanuit zee die massa’s water landinwaarts stuwen, over de dijken, door de riviermondingen, langs kanalen. Denk aan 1953 toen vooral Nederland zwaar getroffen werd, maar ook bijvoorbeeld de binnenstad van Oostende onder water stond. Maar niet alleen de kust kan afzien onder die stormen. Ook dijken langs stromen en rivieren landinwaarts, die vaak niet van beton zijn maar van gestampte aarde. Ver van de kust in de Antwerpse polders test een ander Living Lab de invloed van snelstromend water op die dijken. Dit lab heet ‘Hedwige-Prosperpolder’ met het INTERREG-project Polders 2 Seas’ als één van de spelers.

Patrik Peeters: Ook in de Hedwige-Prosperpolder willen we onze dijken beter leren kennen. Hoe sterk zijn die nu echt? Wat als hier bij superstormen golven kunnen overslaan? Hoeveel water slaat er over zo’n dijk? Bij een gronddijk is er gras en andere vegetatie en klei om te voorkomen dat die dijk volledig uitspoelt of wegspoelt. In de polder kunnen we volop experimenten doen. Zo kunnen we met pompen stormen op een echte dijk simuleren. Groot voordeel is dat we de dijken hier kunnen beschadigen zonder veel te moeten herstellen. Vroeger hebben we wel al een paar oudere dijken mogen gebruiken, die na de aanleg van nieuwe dijken in het kader van het Sigma-plan hun functie waren verloren. Maar die van Hedwige-Prosper heb ik altijd de ‘koninginnendijk’ of ‘koninginnenproef’ genoemd, want het tijverschil is daar groot. Het is ook een dijk die gebouwd is conform de huidige manier van bouwen. Het is dus geen afdankertje, maar een echte, goed onderhouden dijk. Hier kunnen we proeven doen die representatief zijn voor onze huidige dijken. We willen de reële sterkte van de dijken leren kennen. Moeten we ze nu aanpassen? Of zijn ze sterker dan we vermoeden en kunnen ze nog tien jaar langer mee.

Het tweede doel van het Living Lab hier is het uittesten van maatregelen die we moeten nemen als het misgaat. Als er erosie optreedt en er plots schade is aan de dijk. Hoe pak je dat zo snel mogelijk aan? Ook dat proberen we uit. We maken een gat, proberen het te herstellen en zetten dan onze pompen aan om te controleren of de herstelling sterk genoeg is. Zo blijf je als waterbeheerder toch iets meer ‘in control’.

Ons Living Lab is natuurlijk maar tijdelijk en wordt ooit afgegraven. We zijn ook eerder toevallig op deze plek geland. Vier jaar geleden hadden we vanuit het Waterbouwkundig Laboratorium contact met STOWA, de Stichting Toegepast Onderzoek Waterbeheer. Die doet in Nederland o.a. onderzoek naar bescherming tegen het water. Ik vertelde hen van een dijk die zou afgegraven worden. Zij hadden onmiddellijk het plan om daar niet één proef te doen, maar twee of drie...

De Living Labs in Raversijde en HPP zijn niet het exclusief domein van het Waterbouwkundig Laboratorium. Ook andere wetenschappelijke instellingen en studenten kunnen er met hun proeven terecht.

Patrik Peeters: Studenten zijn onze toekomstige collega’s. Door ze bij het Living Lab te betrekken, doen we ze hopelijk ook al wat goesting krijgen in onze job. En dat kan heel ruim gaan. In Living Lab Hedwige-Prosperpolder werken zowel hydraulici, geotechniekers als studenten uit ecologische hoek die zich toespitsen op vegetatie en doorworteling enz. Maar evengoed topografen die tijdens proeven met water de evolutie van de schade opnemen. Binnen de INTERREG-projecten communiceren we veel, en schrijven een massa data neer in rapporten en figuren. Informatie die ook via websites wereldkundig wordt gemaakt. Daarom zijn er ook een aantal mensen gericht op IT, digital twin, 3D enz.  Die zitten mee in het project en proberen gegevens op een attractieve en interactieve manier aan de man te brengen. Er zijn dus heel diverse profielen van studenten die de revue passeren.

Toon Verwaest: Momenteel zijn ook in Raversijde een aantal studenten actief die zich focussen op de onderzoeksdijk. Dat zijn studenten waterbouwkunde van de Universiteit Gent die aan hun masterthesis werken. Daarnaast buigen studenten bouwkunde van de Hogeschool Oostende-Brugge (vallend onder de KU Leuven) zich over het zogenaamde eolisch of door de wind gedreven zandtransport. Ze bestuderen hoe een duin en een strand evolueert. Tenslotte zijn ook studenten biologie actief. Zij laten zich onder andere in met de helmvegetatie op het duin, en bekijken wat belangrijk is om de duin te stabiliseren, en met de hulp van het duingras optimaal te laten groeien.

Een paar honderden meters van de onderzoeksdijk op het strand ter hoogte van Raversijde, staat nog een tweede experimentele opstelling, maar van een heel ander type dan de betonnen onderzoeksdijk.

Toon Verwaest: Zo’n betonnen constructie is een kunstmatige kustbescherming. Maar ook duinen beschermen de kustlijn. Ze zijn er zelfs zeer goed in, als een natuurlijke verdedigingslinie. Daarom is er in Raversijde ook een pilootproject voor een zogenaamde duin-voor-dijk. Daar onderzoeken we hoe duinen op het strand ontstaan. Door voor een bestaande dijk op het strand een extra rij duinen aan te leggen kunnen we onze zeewering nog sterker maken. Dat is een van de pistes waar we sterk in geloven als kustbescherming tegen de klimaatevolutie die doorgaat en het zeeniveau dat verder stijgt. In het pilootproject hier zien we dus hoe duinen reageren. Hoe groeit zo’n duin? Hoe zit het met het zogenaamde eolisch zandtransport, het zand dat door de wind wordt verplaatst richting strand, duin of dijk?  

Met die duin-voor-dijk in Raversijde proberen we trouwens ook nog een ander probleem aan te pakken, dat van het zand dat bij felle wind recht van het strand richting kustbaan wordt geblazen waar het vervolgens ophoopt. Iets waar ook het tramverkeer onder te lijden heeft. En wat blijkt? Het werkt echt! De eerste winter dat de duin-voor-dijk hier lag, stelden we al vast dat er minder zand op de kustbaan terecht kwam. Die opzet is dus nu al geslaagd. Het zal sowieso wel nog een aantal jaren duren om voldoende data te verzamelen om alle onderzoeksvragen te kunnen beantwoorden. We werken daarvoor samen met de universiteiten van Leuven en Gent. Om via onderzoek nieuwe inzichten te verwerven, moet je echt wel op meerdere jaren rekenen.

In het verleden zijn al heel wat archeologische vondsten beschreven van de Scheldeoevers, gaande van de prehistorie tot de nieuwe tijden. Jammer genoeg ontbreken van deze oudere vondsten dikwijls de juiste gegevens, zodat de herkomst moeilijk te situeren is. Een aantal vindplaatsen is beter te lokaliseren. Zo kwamen bijvoorbeeld in de jaren 1990 op nog twee locaties langs de Schelde prehistorische artefacten aan het licht. De objecten kwamen door oevererosie bloot te liggen. In de zomer van 1903 werd zelfs een zeer bijzondere vondst uit het neolithicum (of nieuwe steentijd) gedaan in de buurt van onze oeversite: een aantal menselijke en dierlijke beenderen, een viertal vuursteenartefacten, een drietal aardewerkpotten en een steuntje. Deze vondsten kwamen aan het licht bij de bouw van de nieuwe St-Annakerk, onderaan een veenlaag die bij de werkzaamheden was aangesneden. Ook uit de brons- en ijzertijd zijn, voornamelijk bij baggerwerken van de Schelde, een relatief groot aantal vondsten (aardewerk, metaalvondsten) gedaan in de buurt. Van de Romeinse periode tot nieuwe tijden zijn over het algemeen minder vondsten beschreven. De aandacht ging in het verleden vooral naar muntvondsten uit deze periodes.

Naar aanleiding van de gemelde vondsten voerden archeologen in april 2018 een eerste prospectie uit. Daaruit bleek dat heel wat zoekers deze site vaak en intensief bezochten, al dan niet met de hulp van een metaaldetector. Eén van deze zoekers deed in deze zone zelfs al vondsten sinds de jaren 1970. Dat het overgrote deel van zijn collectie dateert van na 2017 heeft veel te maken met de toenemende erosie op deze en nabijgelegen Scheldeoevers. Enerzijds kwam daardoor de archeologische site aan het licht, met een uitgestrekt afvalpakket met tal van vondsten en verschillende houten constructies en palenrijen. Maar anderzijds erodeert en verdwijnt de site hierdoor aan een snel tempo. Deze situatie van intense oevererosie is niet uniek en komt ook op andere plaatsen langs de Schelde voor. Zo tonen beperkte prospecties zowel stroomop- als stroomafwaarts van deze site, duidelijke tekenen van erosie en de aanwezigheid van historisch en archeologisch relevante vondsten en structuren (bv. restanten van scheepswrakken, houten constructies, middeleeuws aardewerk, enz.).

Deze hevige erosie stimuleert de samenwerking tussen het agentschap en de actieve zoekers op de site. Onderzoek via een ‘vlakdekkende opgraving’ – waarbij het volledige op te graven vlak wordt blootgelegd – is immers financieel en praktisch onhaalbaar. De Vlaamse Waterweg, die het terrein beheert, gaf uitzonderlijk toestemming tot het inzetten van metaaldetectoren. In de regel is metaaldetectie immers verboden op de terreinen van de Vlaams Waterweg. Deze samenwerking resulteerde in vele vondstmeldingen van deze site. Het agentschap voerde daarnaast ook enkele systematische prospecties, booronderzoeken en beperkte opgravingen uit.

Naast het inzamelen van het vondstenmateriaal, laten onderzoekers zich ook in met de studie van de erosie zelf. Met behulp van foto’s vanop de grond maar ook via drone, registreren ze op regelmatige tijdstippen de betreffende zone. Dit laat toe de evolutie van erosie- en sedimentatiepatronen van de site in detail in kaart te brengen, in de tijdsspanne van de afgelopen jaren (mei 2018 tot november 2021). Bij elk nieuw bezoek zijn de houten structuren meer bloot gespoeld, of komen er nieuwe structuren aan het licht. Voor een belangrijk deel is deze erosie te verklaren door de golfslag van enkele vaartuigen. Mogelijk echter speelt ook intensere getijdynamiek, onder invloed van klimaatverandering, een rol. Een intensere erosie gedurende het laatste decennium doet zich ook voor in andere Europese estuaria zoals de Thames (Engeland). Verder voeren de archeologen ook gedetailleerde metingen uit van de houten constructies op de site, en identificeren ze de soorten hout die zijn gebruikt.

Op de oever zijn verschillende palenrijen en andere houten constructies aanwezig. Deze zijn allemaal nauwgezet ingemeten, wat toelaat ze nadien op computer te visualiseren. Het gaat ongetwijfeld om constructies die te maken hebben met de inrichting van de oeverzone als kade, met tussen de verschillende palenclusters de aanwezigheid van houten platformen en resten van scheepshellingen. De genomen houtstalen konden niet worden gedateerd. Door de constructies te linken aan de aanwezige archeologische vondsten kunnen we ze echter wel situeren tussen de 15de eeuw en meer recentere periodes. Op enkele historische zichten op deze oeverzone uit de 18de en 19de eeuw, zijn diverse palenrijen en houten constructies afgebeeld.

Bij het onderzoek in 2018 vertoonde nagenoeg de hele zone een 0,5-0,7m dik en humusrijk kleiig pakket, met daarin een bijzonder groot aantal vondsten. Dit pakket kan alleen maar geïnterpreteerd worden als een afvalpakket, wellicht aangevoerd vanuit Antwerpen als stort en oeverversteviging. Deze praktijk van het dumpen van stadsafval van de stad Antwerpen op diverse oeverzones langs de Schelde is immers ook gekend uit historische bronnen. Napoleon verbood deze praktijk per decreet, omdat het stadsafval in die periode diende gebruikt te worden voor de vele aardwerken die in die periode werden gepland. Het is misschien daarom dat het aantal vondsten inderdaad sterk schijnt af te nemen vanaf het begin van de 19de eeuw. Het gaat om heel verschillende vondsten: een groot aantal munten en rekenpenningen, bouwmateriaal, aardewerk, glas, en heel wat metaalvondsten. De datering van de vondsten is divers, maar het overgrote deel ervan situeert zich tussen de 16de en eind 18de eeuw. Al komen er ook oudere en jongere vondsten voor. Ondanks het gebrek aan een duidelijke context van de oorsprong van deze vondsten, reflecteert dit geheel aan vondsten toch mooi de materiële cultuur van het Antwerpen uit die periode en dus ook de economische ontwikkeling van de havenstad. Zo wijzen diverse vondsten op de uitgebreide contacten met verre streken. Dit is bijvoorbeeld het geval voor een grote collectie chinees porselein en enkele andere exotische vondsten, zoals fragmenten van olifantenivoor en een pit van de piassava vrucht. Deze vrucht is afkomstig van een plant uit Brazilië en omstreken. In Nederland vindt men deze pitten in verschillende archeologische contexten, van de 16de tot 19de eeuw o.a. op de schepen van de Verenigde Oostindische Compagnie. De vrucht was een bron van olie, en diende voor het maken van knopen en kleine beeldjes of statuetten. De vezels van de plant waren dan weer de grondstof voor de aanmaak van ankerkabels, bezems en borstels.

Hogerop de huidige oever ligt het afvalpakket boven op een pakket alluviale klei van maximum 2 meter dik. Dit pakket rust op zijn beurt op een oud oppervlak, op basis van enkele radiokoolstofdateringen, afgedekt in de 15de-16de eeuw. Dichter tegen de Schelde is dit oud oppervlak niet afgedekt met klei en wordt het stilaan bedreigd door erosie. Dit is misschien de verklaring voor de significant oudere vondsten die in de loop van 2021 en 2022 aan het licht kwamen. Daarbij enkele prehistorische vondsten (vuurstenen artefacten en aardewerk), en vooral een grote hoeveelheid Romeinse munten en aardewerkscherven. Dit grote aandeel aan Romeins materiaal, met munten van de vroeg-Romeinse periode tot begin 5de eeuw na Christus, zou wel eens kunnen wijzen op de aanwezigheid hier van een oversteekplaats over de Schelde in de Romeinse periode. Ook bij recente opgravingen op rechteroever, recht tegenover onze site kwamen diverse Romeinse munten aan het licht. Het is echter ook mogelijk dat een deel van deze vondsten als ‘residuele’ (= rest-)vondsten meegelift zijn met het jongere stadsafval. Verder onderzoek zal dit moeten uitwijzen.

Deze oude bodem, deels bedekt en deels geërodeerd, vormde zich op een complex van afwisselende horizontale tot schuine laagjes zandhoudende klei en fijn zand. Dit pakket rust dan weer, met een zeer scherpe grens, op een pakket (elzenbroek)veen. Een radiokoolstofdatering situeert de top van dat veen rond 1000 vóór Christus, of in archeologische termen de late bronstijd.

Deze opbouw en dateringen passen mooi in het plaatje van wat we van het ‘gedrag’ van de Schelde kennen. Ook elders in de Scheldevallei vind je uitgestrekte en dikke pakketten veen en stopt de veengroei doorgaans in de periode van de late bronstijd. De daaropvolgende vroege ijzertijd (vanaf ongeveer 800 vóór Christus) was kouder en natter, en ging in gans Noordwest-Europa gepaard met een hernieuwde rivieractiviteit. Vermoedelijk is het pakketje klei- en zandafzettingen dan ook afkomstig van een zogenaamde ‘kronkelwaardafzetting’, een reliëfrijke afzetting binnen de meander van de Schelde of een toenmalig zijloopje ervan. De top van deze zand- en kleiafzetting vormde hier dus lange tijd het loopoppervlak, vermoedelijk vanaf de ijzertijd tot de late middeleeuwen. Vanaf dan werd het afgedekt met het pakket klei. Ook dat laatste is een gekend fenomeen voor de vallei van de Beneden-Schelde.

De koraalriffen van de Golf van Akaba behoren tot de mooiste ter wereld. Ze zijn wereldberoemd bij scubaduikers, snorkelaars en toeristen. De Golf grenst aan Jordanië, Egypte, Israël en Saoedi-Arabië. Het gebied is een populaire vakantiebestemming omdat het vanuit West-Europa maar vijf uur vliegen is. De Rode Zee biedt het hele jaar door mooi weer en is, volgens de vele vakantiebrochures, het mekka voor zon, zee en strand. Er zijn dan ook veel populaire badplaatsen, vakantieparadijzen en resorts. Je kunt er voor een habbekrats heen. Bekende namen zijn Eilat (Israël), Hurghada, Dahab, Marsa Alam en Sharm el-Sheikh (Egypte) en Akaba (Jordanië). De keerzijde van deze menselijke activiteiten is de vervuiling van het prachtige, unieke en kwetsbare ecosysteem met zijn kleurrijke riffen en andere dieren.

Menselijke activiteiten, zoals overbevissing en extreme vervuiling, bedreigen koraalriffen wereldwijd.  CO2-vervuiling zorgt niet alleen voor klimaatverandering en de daarbij horende opwarming en verandering in oceaanstromingen en ecosystemen, maar ook voor structurele veranderingen door oceaanverzuring. Verassend is dat de koraalriffen in de Golf van Akaba het goed doen, ondanks de klimaatverandering en de toenemende temperaturen van het zeewater. Maar dat neemt niet weg dat ook hier de vervuiling, bijvoorbeeld in de vorm van plastic, toeslaat. Helaas staat massatoerisme wel vaker borg voor de teloorgang van het nabijgelegen land- en zeemilieu.

Angela Zilterner woont sinds 2009 aan de Egyptische kant van de Golf van Akaba. Ze verbleef zes jaar in de badplaats Hurghada. In 2015 verhuisde ze naar het exclusieve vakantieoord El Gouna, waar de Technische Universiteit van Berlijn een campus heeft. Daarnaast is ze als gastonderzoeker gedragswetenschappen verbonden aan de Universiteit van Zürich. In Egypte bestudeert ze al jarenlang het gedrag van haar geliefde dolfijnen.

In 1992 ontdekte de Nederlandse paleontoloog Hans Thewissen in Noord-Pakistan een uniek fossiel: Pakicetus, de voorouder van de huidige walvissen en dolfijnen. Vanwege hun bouw namen paleontologen aan dat deze zeedieren afstamden van landdieren. Ook Charles Darwin was hiervan overtuigd maar echte overgangsvormen ontbraken tot de vondst van Hans Themissen, nu dertig jaar geleden.

Thewissen was als kind al gegrepen door de geologie en paleontologie. Zijn vader nam hem regelmatig mee naar het bekende Natuurhistorische Museum in Maastricht of ging met hem fossielen zoeken in de bekende Zuid-Limburgse steengroeven. Het was geen wonder dat deze Noord-Brabander In Utrecht paleontologie ging studeren. Uiteindelijk belandde hij in de VS, waar hij nu hoogleraar is aan de Northeast Ohio Medical University, afdeling anatomie en neurobiologie, in Rootstown, Ohio. Hier bestudeert hij de aanpassingen van walvisachtigen aan het leven in het water en hun oorsprong als landzoogdieren.

De vondst van Pakicetus in het onherbergzame noorden van Pakistan, leidde tot een zoektocht naar andere walvisachtigen in zowel Pakistan als India. Thewissen en zijn team volgden hierbij de circa 50 miljoen jaar oude kustlijn van de Tethysoceaan, die het oercontinent Pangea in tweeën splitste. Zijn onderzoek leidde tot een goed gedocumenteerd beeld van de fascinerende overgang van kleine landdieren – zo groot als een wolf of kat – levend aan de kust van deze oceaan, naar de reuzen van de wereldzeeën en de speelse dolfijnen van nu. Die evolutionaire aanpassing duurde acht miljoen jaar, na te lezen in het boek van Hans Thewissen: The Walking Whales From Land to Water in Eight Million Years (2019).

Walvissen en dolfijnen zijn niet de enige zoogdieren die zich vanaf het land weer aanpasten aan het leven in de oceanische ruimte. Ook zeekoeien, zeehonden, walrussen, zeeotters en ijsberen maakten een vergelijkbare evolutie door. Hetzelfde gebeurde in het tijdperk van de reptielen toen ook allerlei landdieren ‘terugkeerden’ naar de oceaan. Bekende voorbeelden hiervan zijn de op dolfijnen lijkende, ichtyosaurïers en de iconische maashagedissen, die in de mergelgroeven rond Maastricht zijn gevonden.

Wat doe je als je intelligent bent, in de oceanische ruimte leeft, maar geen armen en handen hebt, en je huid jeukt? Daar hebben de langbektuimelaars een intelligent antwoord op bedacht. Dat is eigenlijk de korte samenvatting van hun onderzoek.

Uit het in Science gepubliceerde onderzoek blijkt dat deze langbekdolfijnen bewust delen van hun lichaam over bepaalde koralen of sponzen wrijven. Iets vergelijkbaars deden onze verre voorouders ook, toen ze gericht bepaalde planten in het bos gebruikten als medicijn. De dolfijnen maken duidelijk een keuze. Zo wrijven ze het hele lichaam langs de struikvormige zachte koraal Rumphella aggregata, terwijl ze lederkoralen (Sarcophyton sp.) en sponzen (Ircinia sp.) uitzoeken voor hun kop, buik en staartvin. Harde koralen zoals Favia sp. Gebruiken ze alleen om langs de randen van hun borstvinnen te wrijven. Hieruit blijkt dat de dieren heel goed weten wat ze doen.

Het blijkt ook dat zowel jonge als volwassen dieren het wrijfgedrag vertonen als er geen huidinfecties zijn. Bovendien kijken de jonge kalveren vaak toe als de ouderen dit gedrag bij zachte koralen laten zien. Ze zitten dan, bij wijze van spreken, op school en leren dit preventieve gedrag aan. Kennisoverdracht komt in de natuur meer voor dan wij ons vaak realiseren. Het is bekend dat koralen en sponzen bioactieve stoffen afscheiden. Het ligt daarom voor de hand dat deze langbekdolfijnen hiervan gebruik maken om preventief huidinfecties te voorkomen of ze zelf, door hun gedrag, te genezen. Een vergelijkbaar gedrag komt ook bij primaten (halfapen, apen en mensen) en andere dieren voor, maar was bij walvisachtigen tot nu toe onbekend.

Wat er gebeurt is goed te zien bij de struikvormige, zachte koralen Rumphella aggregata. De dolfijnen glijden door de takken van het koraal, waarbij deze over het lichaam van de dolfijn wrijven. Hierbij geven de koraalpoliepen een slijm af, waarna ze zich ter bescherming, terugtrekken in de behuizing van het koraal. Hierdoor wordt het oppervlak van het koraal harder en ruwer. Het gevolg is dat de schurende werking ervan op de huid van de dolfijn wordt versterkt en de opname van het medicijn vergemakkelijkt. De dolfijnen doen dit heel bewust, zoals ook blijkt uit behandelingen van hardere sponzen, waarbij het dier zijn kop er met kracht tegen aanduwt en zich vervolgens omdraait om het effect te vergoten.

Om dit allemaal te bestuderen werden monsters van de koralen en de sponzen in het laboratorium van professor Gertrud Morlock met geavanceerde en innovatieve technieken onderzocht. Nieuw is dat hiervoor slechts een klein oppervlakte van het koraal of de spons nodig is en een kleine hoeveelheid van het afgescheiden slijm. Op die manier ontdekte ze bij de twee koralen en de spons zeventien verschillende bioactieve stoffen met antimicrobiële, antioxiderende, hormonale en toxische eigenschappen. De hormonen houden de huid vermoedelijk elastisch en glad; de antioxidanten werken tegen celstress en de antimicrobiële en toxische stoffen kunnen helpen tegen parasieten en ziekteverwekkers.

Gekoppeld aan het gedrag van de langbekdolfijnen kan worden geconcludeerd dat deze dieren verschillende ‘artsen’ bezoeken afhankelijk van hun kwaal. Soms vormden de ‘patiënten’ rijen en wachten ze geduldig hun beurt af. Professor Morlock vergelijkt dit met het maken van een kamille-extract om de menselijke huid te beschermen, toegepast in de traditionele geneeskunde van onze grootouders. Dolfijnen zijn intelligente dieren, maar hebben geen armen en handen zoals wij. Dus hebben ze een andere slimme oplossing verzonnen voor de verzorging van hun huid. Dat leidde uiteindelijk tot een overdraagbare aanpak voor de huidverzorging. En daarom kijken de jonge langbekdolfijnen oplettend toe wat de ouderen hun voor doen.

Het onderzoek van deze twee jonge vrouwen en hun teams laat op treffende wijze de wonderen van de oceanische ruimte zien. Er is nog zoveel niet bekend, wat deels het gevolg is van het feit dat wij als mens nu eenmaal op het land leven en niet in de zee. Om die wereld te verkennen hebben we ingewikkelde apparatuur nodig, zoals een moderne duikuitrusting. Zo zijn we dan even te gast bij de bewoners van de zee, zo delen we even het gevoel van wat het is om een dolfijn, een vis, een koraal of spons te zijn. Zo leren we ook wat onze bescheiden plaats in de natuur is.

Om dat gevoel van bewondering en ontzag over te brengen richtte Angela Ziltener in 2011 de Dolphin Watch Alliance op. Samen met haar team voert ze een sensibiliseringscampagne, waarbij ze de toeristenindustrie wijst op de schoonheid van die onderwaterwereld in de golf van Akaba en op hun verantwoordelijkheid die niet te vervuilen. Ze stelden een gedragscode op in overleg met alle betrokkenen, van hoteleigenaren tot de kapiteins van de lokale zeilbootjes of dhows die toeristen rondvaren en snorkel- en duikexcursies aanbieden. Bierblikjes en plastic zakjes, achteloos weggegooid door verwende toeristen, horen niet thuis in die onbekende en voor ons overleven, cruciale onderwaterwereld. In 2020 kreeg Angela Ziltener (en daarmee ook haar team) hiervoor de Yves Rocher Environmental award ‘Trophée de femmes’. Châpeau!