Schoon water komt bij ons gewoon uit de kraan en voor vele mensen is dat heel vanzelfsprekend. Toch heeft dat water een hele weg moeten afleggen van de bron tot in onze huiskamer. In Vlaanderen komt ongeveer de helft van het drinkwater uit grondwaterbronnen en de andere helft uit oppervlaktewater. Grondwater is over het algemeen schoner en heeft weinig behandeling nodig. De beschikbaarheid ervan is echter lager en grondwaterbronnen zijn bedreigd door verontreiniging, onder andere met zeewater. Aan het opgepompte grondwater voegt men eerst lucht toe, om andere gassen te verdrijven. Daarna volgt een filtering. De kwaliteit van oppervlaktewater is lager, met een groter risico op bijvoorbeeld microbiologische besmetting, en varieert met de seizoenen. Daarom is de behandeling ervan heel wat uitgebreider. Naast verschillende filters volgt meestal een actief koolfiltratie en altijd een desinfectie vooraleer je van drinkwater kunt spreken.

Niet de kwaliteit van het water is in België een probleem, maar de hoeveelheid. Wie regelmatig kletsnat thuiskomt, kan het zich misschien moeilijk voorstellen, maar België is een waterschaars gebied (www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/use-of-freshwater-resources-2/assessment-3). Er wordt met andere woorden veel water verbruikt ten opzichte van wat de natuurlijke aanvoer is. Ook wereldwijd zijn we maar al te bekend met de vele regio’s waar droogte leidt tot waterschaarste, ziekte en natuurrampen. Verwacht wordt dat deze problemen in de nabije toekomst alleen maar zullen verergeren. Enerzijds zullen extreme weersomstandigheden vaker voorkomen door de verandering van ons klimaat. Anderzijds zorgt ook een groeiende wereldbevolking voor een stijgend waterverbruik. Volgens voorspellingen zal de wereldbevolking tegen 2040 met 25% groeien ten opzichte van 2015 (zie figuur). Door de groeiende welvaart en stijgende levenskwaliteit, zal dit gepaard gaan met 70% stijging in de vraag naar water. De gemiddelde Belg verbruikt zo’n 100 liter water per dag om zich te wassen, te koken, het toilet door te spoelen, … Maar ook voor de producten die we gebruiken en het voedsel dat we verorberen is water nodig. Als we dat mee in rekening brengen, komt ons gemiddeld waterverbruik op zo’n 7.400 liter water per dag per persoon (voor meer informatie over je watervoetafdruk, zie BioMens). Een kilo katoen produceren bijvoorbeeld vergt 11.000 liter water. Dat water wordt niet in België verbruikt, maar wel in de landen waar dat katoen gekweekt wordt, zoals India, Pakistan, Oezbekistan, Turkije en China. 75% van ons indirect waterverbruik ligt dan ook buiten België.

In RO gebeurt, zoals de naam al zegt, het omgekeerde van osmose. Dit vereist energie om de nodige druk te ontwikkelen. Naarmate meer water door het membraan geduwd wordt, zal ook de osmotische druk aan de bronzijde stijgen. Immers, de zoutconcentratie stijgt nu er steeds meer water wordt verwijderd. Gevolg: naarmate de omgekeerde osmose vordert, zal ook de druk die aangelegd moet worden, stijgen. Moderne RO-installaties zijn meestal gelimiteerd tot 50-60 bar, wat betekent dat slechts ongeveer de helft van het water verwijderd kan worden. Een efficiëntie van 50% bij zeewaterontzouting lijkt laag, maar door de virtueel oneindige voorraad zeewater is dit geen enkel probleem.

De hoge druk die nodig is, zorgt er echter wel voor dat het proces zeer energie-intensief is. Met een energievraag van 2 à 4 kWh/m³ geproduceerd water doet RO het vandaag echter al heel wat beter dan destillatie. Ook gaat het al een stuk efficiënter dan in de beginjaren van RO. De energievraag per geproduceerde m³ water bedroeg in de jaren ’70 nog meer dan 15 kWh/m³ (zie figuur). De energievraag van zeewaterontzouting nog verder doen dalen, wordt evenwel moeilijk. Aangezien je bij ontzouting tégen een natuurlijk proces ingaat ‒ een beetje zoals water naar boven pompen in plaats van het naar beneden te laten stromen ‒ zal dit proces altijd energie vergen, zelfs al is de technologie 100% efficiënt. Bij ontzouting van zeewater is die minimale benodigde energie ongeveer 1,1 kWh/m³.

Stel, je kunt bij het ontzilten tezelfdertijd energie uit het zeewater onttrekken en zo het eerder geschetste probleem het hoofd bieden. Zou toch mooi zijn! Wel, er is hoop. Er zijn immers heel wat manieren om energie op te wekken uit zeewater. De bekendste zijn energiewinning uit de getijden, de stromingen en de golven. Hierbij halen turbines energie uit de beweging van het water. Maar ook temperatuurverschillen tussen waterlagen kunnen energie opleveren: in dat geval drijft koud zeewater, opgepompt uit diepere lagen en in een warmtewisselaar gecombineerd met warmer oppervlaktewater, een turbine aan. In nieuwere systemen kan energie zelfs voortkomen uit de osmotische druk hierboven beschreven. Het enige wat je moet doen is twee waterstromen met een verschillende osmotische druk samenbrengen langs een semipermeabel membraan. Het potentieel van al deze technologieën is zeer verschillend (zie figuur). Vooral energie uit golven, temperatuurgradiënten en osmotische druk hebben een groot wereldwijd potentieel, zo blijkt.

Wanneer men deze membranen inzet om zoet en zout water van elkaar te scheiden, verplaatsen zoutionen zich van het zoute water (hoge concentratie) naar het zoete water (lage concentratie) om zo een nieuw evenwicht te bereiken. Door kation- en anion-uitwisselingsmembranen af te wisselen (zie figuur), bewegen alle kationen zich naar één kant en alle anionen naar de andere. Hierdoor ontstaat een potentiaalverschil of een elektrische spanning over de membranen.

RED mag dan wel ontwikkeld zijn om duurzame energie op te wekken, de techniek werkt ook prima om zeewaterontzouting energiezuiniger te maken. In een zogenaamd hybride proces ‒ twee of meer technieken gecombineerd tot één optimaal systeem ‒ biedt RED in combinatie met RO heel wat kansen. Deze combinatie (zie figuur) heeft twee grote voordelen: (1) energie met RED opgewekt uit zeewater vangt (een deel van) de energievraag van RO op;

(2) bij RED is al een deel van het zout gemigreerd van de zeewaterzijde naar de zoetwaterkant, waardoor de concentratie in het zeewater daalt. Die lagere concentratie zorgt voor een lagere osmotische druk en dus een lagere energievraag van de RO. Het is vooral dat laatste effect dat een grote impact heeft op de energievraag van het volledige proces.

De zee kent een grote diversiteit aan leven, gaande van virussen en bacteriën, ééncellige dieren en planten tot complexe meercellige organismen zoals zeewier, schelpdieren, vissen en dolfijnen. De economisch belangrijke soorten zijn goed gekend, maar ook soorten die niet ‘nuttig’ lijken voor de mens, vervullen een belangrijke rol in zee. Toch is slechts een kleine fractie van die diversiteit gekend. Dat komt enerzijds door moeilijk te bemonsteren plaatsen – denk maar aan de diepzee – maar ook omdat soorten niet altijd gemakkelijk te herkennen zijn. Hun kenmerken overlappen immers zowel in vorm als kleur. Toen biologen realiseerden dat de DNA-code van het genoom (zie kader ‘Een paspoortje van begrippen’) karakteristiek is voor elke soort en zelfs voor elk individu, ontstond het idee om een stukje DNA als unieke “barcode” te gebruiken. Zoals elk product in de winkel een specifieke barcode heeft, zo laat ook elke soort zich kenmerken door een specifieke DNA-sequentie.

In 2002 toonde de Canadese onderzoeker Paul Hebert aan dat een welbepaald gen (het ‘cytochroom c oxidase l’ of COI gen) voor de meeste dieren als bruikbare barcode kan dienen. Intussen is gebleken dat nog een aantal andere genen (o.a. 16S rRNA, ITS, rbcL) hiervoor in aanmerking komen. Door deze barcodes in een publiekelijk toegankelijke databank (www.ibol.org) onder te brengen en te koppelen aan foto’s en een wetenschappelijke naam, kunnen nieuwe soorten sneller worden opgespoord. Bovendien kunnen zo uiterlijk moeilijk te onderscheiden soorten met barcodes alsnog vlot uit elkaar gehouden worden. Zo bleek de bekende eetbare mossel niet één soort te betreffen, maar twee: Mytilus edulis en Mytilus trossulus (deze laatste typisch voor riviermondingen).

Op dit moment bevat de gegevensbank meer dan 6 miljoen barcodes van meer dan 280.000 land- en zeesoorten. Toch heeft DNA-barcoding ook beperkingen: de gegevensbank bevat lang nog niet alle soorten, en de resolutie van de barcodes is onvoldoende om individuen van eenzelfde soort te onderscheiden. Met DNA-barcoding kun je bijvoorbeeld onze culinair geprefereerde ‘Zeeuwse mossel’ niet onderscheiden van mosselen gekweekt in een ander gebied.

Intussen gaat de ontwikkeling in de bepaling van de DNA-sequentie razendsnel, met vaak verbluffende resultaten. Miljoenen sequenties kunnen bepaald worden in slechts een paar uur tijd en dit aan een steeds lagere prijs. Dat betekent dat DNA-barcoding nu ook toegepast kan worden op volledige gemeenschappen ‒ we spreken dan van DNA-metabarcoding ‒ in plaats van op individuele organismen, en op een groot aantal stalen tegelijkertijd. Hiermee kondigt zich een betrouwbaar alternatief aan voor de ecologische karakterisering van door de mens beïnvloede zeegebieden. En wat meer is: de staalname kan voor de helft goedkoper en tot 70% sneller!  

Naast het toewijzen van de soort met DNA-barcoding is het ook mogelijk om de geografische of zelfs wild versus gekweekte herkomst van vis en zeevruchten te bepalen. Dit heet DNA-herkomstbepaling. Net zoals wijn aan een productiegebied vasthangt, zo is ook vis met een vangst- of kweekplaats verbonden. In dit geval berust de informatie niet op een enkel gen, maar op honderden plaatsen in het genoom waar de DNA-code varieert. Om de vergelijking mogelijk te maken, wordt eerst de genetische variatie in het ganse verspreidingsgebied in kaart gebracht. Met die kennis kan dan een individu toegewezen worden aan een populatie en verspreidingsgebied. Omdat dit een dure onderneming is, gebeurt het enkel voor economisch of om andere redenen belangrijke soorten. Blauwvintonijn, tong, kabeljauw en Atlantische zalm behoren tot deze kleine groep. Tong kan intussen met 98% zekerheid toegewezen worden aan een visgrond in de Zuidelijke Noordzee of Ierse Zee. Controle van 28 vishandelaars in België toonde geen enkel geval van soortvervanging van tong, maar wel vier gevallen van dubieuze herkomst (o.a. een verwisseling van de noordelijke Noordzee met de Golf van Biskaje). Het nut van herkomstbepaling slaat voornamelijk op het beheer van de visgronden. Worden de vissen gevangen op de aangegeven plaats of juist niet? Ze is minder gericht op voedselveiligheid: is dit gecontamineerde wildvang van kabeljauw uit de Baltische Zee? Of is er sprake van economische fraude: wordt goedkopere tong uit de Atlantische Oceaan aangeboden in Venetië? Een tot de verbeelding sprekend voorbeeld is de 24/24 u en 7/7 dagen monitoring van de Noorse zalmboerderijen. Basisbezorgdheid is dat gekweekte zalm ontsnapt en zich ongewild mengt met de wilde, bedreigde populaties, wat een probleem vormt voor deze laatste. Om ontsnappingen te ontraden, screent men in het wild gevangen zalmen op hun DNA. Zo kunnen mogelijk ontsnapte gekweekte exemplaren aan hun boerderij worden toegewezen. Het afschrikeffect heeft intussen zijn nut bewezen, o.a. als de vergelijking wordt gemaakt met Schotse en Chileense zalmkwekerijen waar zo’n intense monitoring niet bestaat. Ontsnappingen in Noorse wateren worden nu doorgerekend aan de betrokken visboerderij. De verwachtingen zijn dat real-time monitoring van de herkomst in de komende jaren verder terrein zal winnen.

Tenslotte kunnen DNA-technieken ook helpen bij het achterhalen van de voortplantingsstrategie en de trekpatronen van vissen en hun populaties. Een vissenleven speelt zich onder water af, maar niet steeds op dezelfde plaats. Vissen beginnen hun levensloop als bevruchte eitjes, afgezet op paaigronden (broedgebieden). Elke soort heeft zo zijn voorkeur. Tong legt drijvende eitjes in ondiep water voor de Belgische kust in de lente. Haring kleeft zijn eitjes aan een harde ondergrond in diepe delen van de Noordzee. Drijvende eitjes en uitgebroede larven drijven met de stroming mee. Genetische profilering helpt om de kleine eitjes en larven op naam te brengen, vooral dan van nauwverwante soorten. Een mooi voorbeeld zijn de verschillende kabeljauwachtigen (zoals kabeljauw, wijting, steenbolk en vijfdradige meun) waarvan de paaiperiodes en paaigronden overlappen.

De drift van de larven eindigt met de metamorfose tot een juveniel. Dit jonge visje zoekt vervolgens de zogenaamde “kinderkamers” op. Voedsel is er rijkelijk aanwezig en de kans opgegeten te worden is klein. Voorbeelden zijn de Westerschelde en de brandingszone langs de Belgische kust. Massa’s miniatuurplatvis (tong, pladijs, tarbot en bot), -zeebaars en -grondel groeien er de eerste zomer en herfst op. De KU Leuven toonde o.a. met DNA-onderzoek aan dat de meeste jonge tong lokaal geboren is, maar dat een kleine groep van “elders” (> 100 km) komt.

Na hun eerste zomer verplaatst de jonge vis zich naar rijkere voedselgronden, die voor tong en pladijs in dieper water liggen. Zo is de cyclus van eitje tot volwassen vis gesloten. Voor elk van die stadia kunnen genetici traceren tot welke populatie (of “stock” in visserijjargon) de vis behoort. Dat is belangrijk omdat niet elke populatie dezelfde biologische kenmerken heeft van groei, geslachtsrijpheid en sterfte. Zo is genetisch beheer al nuttig gebleken bij het onderscheiden van fjord- en open zee kabeljauw, winter- en zomerpaaiende haring, enz.. Alle oeverstaten van de Noordzee beheren hun visstocks intussen met behulp van moleculaire technieken.

Moleculaire technieken bewijzen dat identificatie aan de hand van het DNA in veel gevallen correcter en dus gemakkelijker is dan met de tot dusver gangbare technieken. Het zou mooi zijn indien dit sneller kon en niet beperkt bleef tot een degelijk ingericht analytisch lab met goed opgeleid personeel. De verwachting is dat in de nabije toekomst diagnostische kits, net zoals een nitriettest voor aquariumliefhebbers of een zwangerschapstest voor vrouwen, zullen beschikbaar zijn voor plaatselijk gebruik. Dan kan een visser, ambtenaar of groothandelaar nakijken met welke soort hij te maken heeft. Ook zullen nieuwe, nog beter werkende toestellen toelaten dat dit massaal voor veel soorten tegelijk kan. Het gebruik van herkomstbepaling zal verder ingeburgerd raken, en nieuwe toepassingen ‒ zoals het opsporen van zeer kleine populaties met eDNA, de gerichte toewijzing van visquota en de monitoring van infecties ‒ komen eraan.

Maar het identificeren van zeer kleine fragmenten DNA biedt ook kansen om museumcollecties of archeologische resten van organismen te identificeren en te traceren. Klopt het dat vanop Vikingsites al kabeljauw werd verscheept van verre visgronden? Of waar kwamen de zalmen vandaan, gevonden in de Middeleeuwse sites van Oudenaarde of Mechelen?

Naast het opsporen van soorten en hun ‘where-abouts’, kan DNA-onderzoek ook een belangrijke rol spelen in tal van andere domeinen. Zo wordt moleculaire genetica vandaag al courant gebruikt om onder andere Atlantische zalm te veredelen. Nu gebeurt dit vooral nog gericht op maximale groei, maar ook gedrag, bewaarkwaliteit, immuniteit en vatbaarheid voor infecties kunnen worden gestuurd. Tenslotte is de voedsel- en de farma-industrie geïnteresseerd in de productie van bioactieve moleculen van mariene organismen. Vaak zijn de moleculen niet rendabel te oogsten in de natuur, maar door productie in getransformeerde bacteriën zijn er heel wat mogelijkheden. Een klassiek voorbeeld is het Taq polymerase, oorspronkelijk geïsoleerd uit een warmwaterbron aan land, maar verbeterd met een variant uit de diepzee. Dit enzym is vandaag niet meer weg te denken uit het genetisch onderzoek.

Het verhaal van het DNA van de zee is dus een heel groot, boeiend en groeiend verhaal.

De aanlandplicht, geldig sinds 1 januari 2019, zegt het volgende: elke visser moet al zijn vangsten van soorten die onderworpen zijn aan vangstbeperkingen, aan boord houden, aanlanden en tegen de quota afboeken. Vis die vroeger teruggegooid werd, moet nu dus aan land gebracht worden. Dat kost extra werktijd en opslagruimte, en brengt bovendien weinig geld in ’t laatje. Deze vis mag immers niet dienen voor menselijke consumptie, wat zorgt voor een grote druk bij de vissers. Het enige wat vissers dan kunnen doen om alsnog kosten te vermijden is minder bijvangst en teruggooi vangen. Dit is echter niet evident, zeker niet in een gemengde visserij, waarin meerdere soorten met eenzelfde techniek door elkaar worden opgevist. De mogelijkheden aan technische aanpassingen om ongewilde vangsten te vermijden zijn er beperkt. Grotere mazen inbouwen om ontsnapping van ondermaatse vis te bevorderen, betekent bijvoorbeeld verlies van marktwaardige en waardevolle tong. En stel dat er in een gemengde vangst één soort zit waarvoor het quotum op is, dan moet de visser in principe meteen stoppen met vissen. Die soort wordt dan een knelpuntsoort of ‘choke species’ genoemd.

In principe zijn Belgische boomkorvissers onderhevig aan de aanlandplicht voor kabeljauw, tong, schelvis, schol, zwarte koolvis, Noordse garnaal, langoustine en wijting. Als kan aangetoond worden dat voor bepaalde soorten de overlevingskans groot genoeg is na teruggooi, voorziet Europa in uitzonderingsmaatregelen. Dat dient aangetoond te worden met onderzoek. Het onderzoek rond een mogelijke uitzondering voor schol voor de Belgische visserij is nog steeds lopend. Ook kan een visser in specifieke situaties van de aanlandingsverplichting afwijken onder de zogenaamde ‘de minimis’ regel. In dat geval moet hij kunnen bewijzen de selectiviteit onmogelijk te kunnen uitvoeren of alleen nadat hij zware kosten heeft moeten maken. ‘De minimis’ slaat op het percentage van de vangst van bepaalde soorten dat legaal mag worden teruggezet vanwege de hierboven genoemde beperkingen. Zo mag, wie vist met een Vlaamse paneel met welbepaalde technische specificaties (zoals maaswijdte), een de minimis percentage ondermaatse tong teruggooien. Het Vlaamse paneel, een tunnel met maasopening 120 millimeter dat zich drie meter lang uitstrekt over de kuil van het net, geeft immers ruim 40 procent minder vangst van ondermaatse tong.

Sleepnetten en ander vistuig vangen naast grote, eetbare vissen ook kleine visjes, zeesterren, schaaldieren en andere commercieel oninteressante dieren. In de visserijpraktijk gebeurt aan boord een sortering van de vangst in enerzijds marktwaardige vis, die opgeslagen wordt in het ruim, en anderzijds teruggooi, die tot voor kort direct weer overboord ging. Het aandeel van de teruggooi binnen een vangst varieert sterk tussen vissoorten, types visserij, gebieden en seizoenen. “Maatse tongen belanden steevast in de ijskist, terwijl ondermaatse platvisjes, zeesterren en zwemkrabbetjes bij de teruggooi belanden”, zegt Jochen Depestele. Tijdens zijn wetenschappelijke observaties bestudeerde hij de teruggooipraktijk voor vier belangrijke commerciële vissoorten in de Belgische boomkorvisserij, meer bepaald voor tong, schol, kabeljauw en wijting. Tong en schol bleken alleen overboord te gaan wegens ondermaats (te klein). Bij kabeljauw en wijting ging ook soms maatse vis overboord, hetzij omdat de maximaal toegelaten vangsthoeveelheid (de quota) opgebruikt was, hetzij wegens lage marktwaarde van de vis. Die laatste vorm van teruggooi is verleidelijk, vooral als de kans groot is dat later tijdens de vaart meer waardevolle vangsten volgen. Dat heet “highgrading” en is verboden.

Bijvangst en teruggooi leiden tot ongewenste sterfte van jonge visjes en andere zeedieren. Voor jonge vis betekent dit dat ze nog geen kans hebben gezien om zich voort te planten. Daar moet de aanlandplicht een antwoord op bieden door te vermijden dat deze visjes überhaupt opgevist worden. Daarbij zijn niet alle vissoorten even taai. Wijting en bolken bijvoorbeeld overleven het vangstproces niet of nauwelijks. Van de schaal- en schelpdieren blijkt drie kwart vangst te overleven.

Daarnaast zal de aanlandplicht een omgekeerd effect hebben op aas etende zeebodemdieren en op bepaalde zeevogels die al die jaren hebben kunnen profiteren van deze verspilling. Meeuwen, Jan-van-Genten en een aantal andere zeevogels weten deze gedekte tafel te waarderen en consumeren naar schatting tot ruim één vierde van de teruggooi-fractie. Met name teruggegooide, makkelijk slikbare rondvis zoals wijting en horsmakreel, vallen in de smaak. Het deel van de teruggooifractie dat niet ten prooi valt aan de zeevogels, zinkt uiteindelijk naar de bodem van de zee. Daar nemen aas etende zeedieren zoals zwemkrabben, garnalen en zeesterren de maaltijd dankbaar in ontvangst.

Naast visserijtechnisch onderzoek doet ILVO, samen met de Rederscentrale en Belgische vissers, onderzoek naar de overlevingskansen van teruggegooide schol. Voor soorten die een hoge overlevingskans tonen na teruggooi, is er binnen de aanlandplicht namelijk een uitzondering toegestaan. Het is dus cruciaal om die overlevingskansen zwart op wit te kunnen aantonen. Om dat op een snelle en betaalbare manier te doen, stelden onderzoekers een methode op punt die gebaseerd is op reflextesten bij schol. Uit het onderzoek bleek namelijk dat er een sterk verband is tussen de vitaliteit van een vis en zijn kans om na teruggooi te overleven. De kustvisserij toonde de beste resultaten, met tussen 43 en 57 procent overleving van schol na teruggooi. “Maar wanneer een grote bokker bij warm weer twee uur lang sleept en de vis in zijn netten houdt, eist dat ook bij robuuste vissen een grote tol met tot 95% sterfte”, zegt onderzoeker Sebastian Uhlmann. De Rederscentrale onderzoekt verder hoe de overlevingskansen van teruggegooide schol nog kunnen verbeteren.  Recent richtte het project SUMARiS zich op overlevingsonderzoek bij roggen. Hoewel uit eerdere studies gebleken is dat roggen sterk en veerkrachtig zijn, en dus op korte termijn een hoge overleving vertonen, zijn er toch nog grote kennishiaten. Via het overlevingsonderzoek willen onderzoekers de vitaliteit aan boord en het overlevingspercentage na vangst bepalen. Dat zullen ze doen voor die roggensoorten die in de Noordzee en het Kanaal worden gevangen met zowel actieve als passieve vistuigen (vooral stekelrog, maar ook gevlekte rog, golfrog en blonde rog).

Maar wat als bijvangst niet kan vermeden worden en de overlevingscijfers te laag zijn om een uitzondering te bedingen? In dat geval moet de bijvangst aangeland worden. Ondermaatse gequoteerde soorten mogen niet verkocht worden voor menselijke consumptie. Daarom onderzoekt ILVO of deze vis van nut kan zijn, tezamen met de al bestaande restfracties uit de visverwerkende industrie. Gedacht wordt aan gebruik in meststoffen, dierenvoeders, voedseladditieven of cosmetica. Het onderzoek spitst zich toe op het in kaart brengen van de reststromen, het opsporen van waardevolle componenten, het kleinschalig uitwerken van enkele productieprocessen en op socio-economische analyses. Dé grote uitdaging is om een stabiel verwerkbaar product te ontwikkelen. In de relatief kleine Belgische markt bleek dure procestechnologie zoals extractie van biomoleculen geen rendabele optie voor het bewerken van de vis. Vissilage daarentegen is wel een technisch haalbare én economisch interessante piste. Silage is een stabilisatietechniek waarbij viseiwitten worden behandeld met organisch zuur – een proces dat al aan boord kan beginnen - waarna het eiwitrijk product wordt gepasteuriseerd en gedroogd. Experimenten naar de voedingskwaliteit en -stabiliteit van verschillende vissilages tonen dat ensileren van restfracties een rendabele aanvulling op vismeel kan zijn. Vissilage is relatief goedkoop en kan de verteerbaarheid, smaak en het mondgevoel van voeders verbeteren. Tegelijkertijd benut het bijkomende, lokaal geproduceerde eiwitten en vetten.