Ondanks alle recente aandacht zijn PFAS (Per- en polyFluorAlkyl Stoffen) allesbehalve nieuw. Ze zijn al meer dan 70 jaar in gebruik en in die tijd zijn ze uitgegroeid tot een groep van meer dan 10.000 chemische stoffen. De reden voor hun grote populariteit ligt in de kenmerkende vet- en waterafstotende eigenschappen. Deze eigenschappen maken PFAS bijzonder gewild in tal van toepassingen, gaande van verpakkingsmiddelen, anti-aanbaklagen voor pannen en ovenmateriaal, brandwerende schuimen, outdoor kledij, schoonmaakproducten, etc. Maar zoals zo vaak, geen voordelen zonder nadelen. Om te beginnen is de groep PFAS tegenwoordig zodanig omvangrijk geworden dat het onmogelijk is om ze volledig te doorgronden. We weten dus eigenlijk nog niet zo bijzonder veel over wat al deze stoffen in het milieu en in ons lichaam uitspoken. Wat we wel met zekerheid weten, is dat ze stuk voor stuk potentieel toxisch zijn en niet op een natuurlijke wijze in het milieu afbreken. Ze worden daarom ook vaak de “forever chemicals” genoemd. Daarnaast verspreiden PFAS zich bijzonder gemakkelijk in het milieu. Omdat ze niet op een natuurlijke manier afbreken gaan ze bij herhaaldelijke blootstelling opstapelen in planten en dieren (bioaccumulatie). Verder toont onderzoek aan dat de PFAS-concentraties toenemen naarmate men hogerop in de voedselketen komt (biomagnificatie). Vooral vis en schaaldieren zijn, naast eieren en op vervuilde bodems gekweekte producten, bijzonder vatbaar voor hoge PFAS-concentraties.

Wat deze stoffen met ons doen en welk risico we lopen ziek te worden na opname is niet zo eenvoudig vast te stellen. Onze kennis beperkt zich grotendeels tot enkele van de meest voorkomende PFAS-stoffen. Daarnaast spelen wisselende factoren als blootstellingsduur en PFAS-concentratie een belangrijke rol. Bovendien is er nog bijzonder weinig bekend over hoe PFAS reageren met andere gevaarlijke stoffen, zoals zware metalen, pesticiden en PCB’s – ook wel mengseltoxiciteit genoemd – en wat de gevolgen van deze mengseltoxiciteit zijn voor mens en milieu.

Wat wel steeds duidelijker wordt, is dat PFAS een hele waslijst aan reacties kan in gang zetten. De lijst aan negatieve effecten in het geval van te hoge PFAS-concentraties groeit met elk nieuw onderzoek. Een van de eerste en meest waarschijnlijke reacties is de aantasting van het immuunsysteem. Naast een immuunreactie kunnen ook het zenuwstelsel, de voortplanting en het metabolisme worden aangetast. Daarnaast zijn te hoge concentraties PFAS inmiddels in verband gebracht met bloedvergiftiging, verstoringen in de schildklierhormoonregulatie, een verhoogd risico op kanker en een toename van cholesterol. Daarbij neemt het risico en de impact op onze gezondheid toe naarmate de concentratie PFAS in het lichaam en de aanwezigheid van andere polluenten stijgt.

PFAS kunnen het lichaam binnendringen door het consumeren van besmet voedsel en drinkwater, het inslikken van bodem- en stofdeeltjes, door inademing en via huidcontact. Eenmaal in het lichaam stapelen ze zich voornamelijk op in de lever, nieren en gal en in mindere mate in het spierweefsel. Het lichaam kan PFAS gedeeltelijk uitscheiden via urine, bloedverlies en moedermelk, al kan je die laatste moeilijk een permanente oplossing van het probleem noemen.

Uit een eerste uitgebreide inventaris van de PFAS-verspreiding in Europa blijkt dat PFAS-vervuiling wijdverspreid is, met vandaag ongeveer 2.100 PFAS hot spots (plekken waar meer dan 100 ng/kg PFAS zijn gedetecteerd). Ze zijn aangetroffen in alle milieucompartimenten (lucht, water, bodem) en biota (planten, dieren, mensen). Ondanks de toename in metingen, blijft België en vooral Vlaanderen koploper wat betreft milieuconcentraties. Op basis van een grootschalige screening door de Vlaamse Milieumaatschappij weten we nu dat PFAS in Vlaanderen algemeen voorkomen in het Vlaamse afval- en oppervlaktewater, de waterbodem, het grondwater en in planten en dieren. Hoewel de meerderheid van deze metingen binnen veilige gezondheidsmarges ligt, zijn er duidelijke PFAS-hot spots, gelinkt aan historisch PFAS-gebruik.

We horen je al denken…  Als PFAS overal op het land en in de waterlopen voorkomen, dan moeten ze toch ook in de zeeën en oceaan zitten? Klopt! Dankzij wetenschappelijk onderzoek weten we dat PFAS zowel in zoet, brak als zout water aanwezig zijn. Meer zelfs, wetenschappers schatten dat maar liefst 95% van alle PFAS gedurende hun levenscyclus minstens eenmaal in contact komen met water. Door hun detergentachtige eigenschappen bewegen deze stoffen zich bijzonder gemakkelijk met het water mee waardoor ze zich snel wereldwijd kunnen verspreiden, zelfs tot in de open oceaan en de poolgebieden.

PFAS komt in het mariene milieu terecht via rivieren en atmosferische neerslag. Heel ruw geschat komt er jaarlijks in Europa 26 ton aan PFAS in zee terecht. Eenmaal in het mariene milieu kan je ze aantreffen in de waterkolom, het zeeschuim, de zeebodem en het zeeleven. In het water verplaatsen PFAS-deeltjes zich horizontaal en verticaal door zich te hechten aan vaste (organische) deeltjes. Hierdoor bevindt de overgrote meerderheid aan PFAS in zeewater zich op of nabij het wateroppervlak. Na een verblijf in de waterkolom zinken PFAS uiteindelijk naar de zeebodem. Op lange termijn is de oceaanbodem het eindstation voor nagenoeg alle mariene PFAS-vervuiling.

In het mariene milieu vindt men de hoogste PFAS-concentraties terug in kustgebieden. Niet onlogisch gezien de nabijheid van rivieren en menselijke activiteit. Onderzoek en monitoring laten echter zien dat PFAS-concentraties in zeewater nagenoeg altijd onder de milieugrens blijven, waar dit in waterlopen zeker niet steeds het geval is. De afstand tot de vervuilingsbron is immers aanzienlijk groter en er treedt bovendien een aanzienlijk verdunningseffect op. Maar hier houdt het niet op, ook de oploseigenschappen van PFAS kunnen een rol spelen. Zo heeft PFOS (PerFluorOctaanSulfonaat), de meest voorkomende PFAS-stof in waterige milieus, de neiging om zich te binden aan sediment of opgeloste deeltjes bij toenemend zoutgehalte. Hoe zouter het water, hoe minder PFOS je erin terugvindt. Estuaria zoals onze Schelde kunnen op die manier fungeren als een PFOS-buffer voor het mariene milieu. Maar het mariene milieu omvat natuurlijk meer dan enkel het zeewater…

Vis eten blijft dus mogelijk, maar wat met de gezonde zeelucht waar onze kust zo voor bekend staat? Ook in de lucht die we aan zee inademen zit namelijk PFAS. Er is gewoonweg geen ontkomen aan. PFAS komen in de (zee)lucht terecht via zeespray. Deze minuscule zeewaterdruppels bestaan uit een mengeling van zeewater en organische deeltjes die de lucht in worden geslingerd wanneer luchtbellen aan het wateroppervlak openbarsten. Ze komen voornamelijk tot stand bij het breken van golven. Wat blijkt nu? Deze zeespray aerosolen zijn een erg belangrijk transportmiddel voor PFAS. Deze kleine, zwevende druppeltjes zijn zelfs zo efficiënt in het meevoeren van PFAS dat ze wereldwijd evenveel of misschien zelfs meer PFAS vervoeren dan wat via landbronnen het milieu bereikt. Men schat dat jaarlijks 183 ton PFAS via deze zeedruppels in de atmosfeer terechtkomen. Eens in de atmosfeer kunnen ze zich over honderden tot tienduizenden kilometers verspreiden vooraleer ze terug op het land neerslaan. In eerste instantie ondervinden de kustregio’s hiervan de impact. Dit betekent dat we het mariene milieu niet enkel als een opslagplaats voor PFAS mogen zien, maar ook als een potentieel belangrijke oorzaak van PFAS-vervuiling aan land.

Onderzoek van VITO aan de Belgische kust heeft aangetoond dat de concentraties PFAS in de lucht er daadwerkelijk hoger zijn dan die in landelijk en stedelijk gelegen meetstations verder landinwaarts. Toch hoeven we ons niet teveel zorgen te maken. De gemeten concentraties zijn te laag om een bedreiging te vormen voor onze gezondheid. Bovendien konden onderzoekers van het VLIZ, UGent en Universiteit Antwerpen recent nog aantonen dat bacteriën in zeelucht dan weer een positieve invloed hebben op ons immuunsysteem. Alles samen blijft zeelucht dus bovenal goed voor onze gezondheid!

“What goes up, must go down”, horen we je denken? Zeer zeker, ook voor PFAS geldt de zwaartekracht. PFAS in zeelucht (en in zeeschuim, maar hier komen we later toe) bereiken in de eerste plaats het strand. De afgelopen jaren zijn op verschillende tijdstippen metingen uitgevoerd naar de aanwezigheid van PFAS op stranden en in de duinen langs de Nederlandse en Belgische kust. En wat blijkt, op alle onderzochte locaties vind je PFAS. De hoeveelheden en samenstelling variëren echter erg sterk per locatie. In ons land zijn nog geen zorgwekkende PFOS-concentraties gemeten, op Nederlandse stranden bleken er enkele hotspots voor te komen (>59,0 µg/kg PFOS).

In België deed VITO recent onderzoek naar PFAS in het strandzand en het duinzand. Ook daar komen PFAS voor, met de hoogste concentraties in het duinzand. In tegenstelling tot de Nederlandse stalen, zijn hier geen zorgwekkende metingen gedaan. Er zit dus effectief PFAS in het Belgische strandzand, al is de kans op gezondheidsrisico’s door contact met PFAS op het strand bijzonder klein. Het is ook zeer onwaarschijnlijk dat iemand te veel gecontamineerd zand inslikt of hiermee aanzienlijk en langdurig huidcontact maakt. Zandkastelen bouwen of putten graven blijft dus veilig voor de gezondheid…althans wat PFAS-betreft.

Als we echt heel diep gaan graven, tot bij de zoetwaterlenzen onder de duinen is het mogelijk een ander verhaal. PFAS kan namelijk infiltreren tot het grondwater. Wanneer dit grondwater omgezet wordt tot drinkwater, kan er een gezondheidsrisico optreden. Door een gebrek aan cijfergegevens is er echter nog veel onzekerheid rond dit risico en moet meer onderzoek helpen om de potentiële impact van dit proces in te schatten.

Om het verhaal van de PFAS die uit de lucht komen gevallen compleet te maken, keren we nog eens terug naar de zeespray-aerosolen. We hebben eerder al verteld dat PFAS via deze zeespray ver landinwaarts kunnen reizen, en ook meer landinwaarts zijn PFAS te vinden. De met PFAS-vervuilde zeedruppels zijn hier vermoedelijk niet de hoofdoorzaak van de vervuiling en moeten we eerder in de richting kijken van huidige of historische menselijke activiteiten. Zo blijken luchthavens en oefenterreinen van de brandweer klassieke PFAS-hotspots. Als een gemeente op zijn grondgebied zorgwekkende hoeveelheden PFAS aantreft, kunnen ze preventieve “no-regret” maatregelen treffen (zie figuur). In de praktijk kan het gaan om een verbod op grondwaterextractie of het verbieden van de consumptie van eigen gekweekte groenten.

Nu we toch bezig zijn, is het beter om volledig open kaart te spelen. We hebben naar PFAS gekeken in het water, in zeevoedsel, de lucht, het strand en toch zijn we er nog net niet helemaal. Zeeschuim, die onschuldig ogende zachte wolkjes die af en toe onze stranden overspoelen bevatten… Je kent het antwoord inmiddels… ook PFAS.

De vorming van zeeschuim heeft veel gemeen met de vorming van zeespray. Hoe sterker de wind en de golven, hoe meer zeeschuim er kan ontstaan. Je vindt zeeschuim dan ook het vaakst terug in de branding, de zone waar de golven breken en uitrollen op het strand. Zeeschuim ontstaat door een samenspel van zeewater, wind en een oppervlakte-actieve stof (surfactant). Deze surfactant kan zowel van menselijke (meststoffen, detergent, etc.) als van natuurlijke oorsprong zijn (uiteenvallende kolonies schuimalg of andere dode organische materie), waardoor het voorkomen een seizoenaal karakter kent. Langs de Belgische kust ligt de piek traditioneel tussen maart en mei, dus buiten het badseizoen.

Gezien de sterke link met zeespray kan ook zeeschuim bovengemiddeld veel PFAS bevatten. VITO zocht in samenwerking met het Agentschap Zorg en Gezondheid in 2021 en 2022 naar PFAS in het zeeschuim langs onze kust. De PFAS-concentraties in de verzamelde stalen varieerden sterk, van 8,7 µg/L tot 2.400 µg/L. Om dit in perspectief te plaatsen, de ecologische grenswaarde bedraagt 7,2 µg/L. Zeeschuim is dus duidelijk gevoelig voor PFAS-aanrijking. Door de weinige zeeschuimstalen en de grote variabiliteit in gemeten PFAS-concentraties is het echter moeilijk om veel conclusies te trekken over waar, wanneer en hoeveel PFAS er voorkomt in zeeschuim aan zee. Ook wat betreft het risico voor de volksgezondheid blijft veel onzeker. Of zeeschuim een gezondheidsrisico vormt, hangt vooral af van de PFAS-concentratie in het schuim, de frequentie en duur van het contact, de hoeveelheid schuim die met de huid in aanraking komt, en of er schuim wordt ingeslikt. Om dit risico te beoordelen, heeft VITO een eigen blootstellings- en risicobeoordelingskader opgesteld voor zowel kinderen als volwassenen, gericht op recreatie aan zee. Hieruit blijkt dat gezondheidsrisico’s enkel kunnen optreden in geval van een chronische en intensieve blootstelling zoals bij het herhaaldelijk inslikken van erg gecontamineerd zeeschuim. Vooral watersporters en kleine kinderen zijn kwetsbaar. Op basis van de resultaten van dit onderzoek stelde het Agentschap Zorg en Gezondheid enkele voorzorgsmaatregelen in: niet spelen in of met zeeschuim, niet bewust zeeschuim inslikken, en een goede hygiëne toepassen na een strandbezoek (bijvoorbeeld door het lichaam af te spoelen met water en de handen te wassen).

Het zand aan onze kust is voortdurend in beweging, zowel onder als boven de waterlijn. Onder water verplaatsen golven en getijdenstromingen het zand. Zo hoopt het zich op in de vorm van zandbanken of spoelt naar het strand, wat de dynamiek van de kustlijn beïnvloedt. Boven water speelt de wind een cruciale rol. Deze kan zand van het strand blazen en afzetten tegen obstakels zoals duinen, gebouwen en dijken. Een onaangenaam gevolg hiervan is ophoping op wegen en tramsporen. De zanddynamiek is een delicaat samenspel van opbouw en afbraak, aanwas en erosie. De wind en golven veranderen voortdurend van richting, wat de zandverplaatsing beïnvloedt. Ook de vloed- en ebstromen bewegen in tegengestelde richting langs de kust.

Gemiddeld over het jaar bekeken is er enige orde in deze chaos. De heersende wind aan de kust komt meestal uit het westen. Dat resulteert in een netto transport van zand naar het oosten, van Frankrijk naar Nederland. Ook golven komen voornamelijk uit westelijke richtingen en vervoeren het zand in oostelijke richting. Tevens is de sterke vloedstroom naar het oosten gericht, wat meer transport veroorzaakt dan de zwakkere ebstroom in de tegenovergestelde richting.

Dit constante zandtransport vereist dat kustbeheerders regelmatig ingrijpen om het zand op de juiste plekken vast te houden en te sturen. Waar zand verdwijnt, moet het worden aangevuld. Waar het ongewenst is, zoals op tramsporen of wegen, moet het worden verwijderd. België heeft ervoor gekozen om geen land aan de zee prijs te geven en de kustlijn op haar huidige positie te handhaven (of iets zeewaarts in de toekomst). Het beheer van zandbewegingen en het behoud van een stabiel zandbudget zijn daarom essentiële onderdelen van een duurzame kustbeschermingsstrategie.

Het zandbudget is een essentieel hulpmiddel voor kustbeheerders om zandbewegingen en -hoeveelheden aan de kust bij te houden. Het biedt een overzicht van de hoeveelheid zand op een bepaalde locatie, de natuurlijke aan- en afvoer van zand, en de ideale zandhoeveelheid naar kustveiligheid en recreatie toe. Als er een tekort is, moet het zand van elders worden aangevuld.

Sinds de jaren 1970 vinden er jaarlijks – in opdracht van de afdeling Kust van de Vlaamse Overheid – metingen plaats van de hoeveelheid zand in de vooroever (vanaf de laagwaterlijn tot 1500 meter in zee), op het strand en in de duinen. Dit gebeurt tegenwoordig met een vliegtuig, uitgerust met een laserscanner, die het oppervlak van het strand en van de duinen in kaart brengt. Voor de onderwatermetingen staan meetvaartuigen met echolood paraat om de zeebodem en de vooroever te scannen. Dankzij deze nauwkeurige metingen weten we precies hoeveel zand er op verschillende locaties langs de kust is geërodeerd of aangevoerd. De metingen tonen aan dat de Belgische kustzone op de lange termijn, over enkele decennia, sediment wint, met een toename van ongeveer 1,06 miljoen kubieke meter per jaar. Deze sedimentwinst is te danken aan zowel natuurlijke zandaanvoer als zandsuppleties.

Een strandsuppletie begint op zee, waar baggerschepen zand van de zeebodem opzuigen. Deze schepen werken dag en nacht om duizenden kubieke meters zand te verzamelen. Jaarlijks wordt er bijna 1 miljoen kubieke meter zand naar de Vlaamse kust aangevoerd. Schepen pompen het zand via lange metalen buizen naar het strand. Bulldozers en graafmachines verspreiden het zand vervolgens over de stranden, zodat een egaal oppervlak ontstaat. Dit proces staat bekend als strandsuppletie en resulteert in brede stranden, goed voor kustbescherming maar ook aantrekkelijk voor toeristen.

Als alternatief kan het zand ook op de vooroever worden gelost via bodemluiken of door 'rainbowen'. Bij deze laatste techniek spuit het vaartuig het met water gemengde zand voor het schip. Deze vooroeversuppletie dient om golven te dempen maar kan ook fungeren als voedingsberm voor strandsuppleties, zodat hun levensduur wordt verlengd. Vooroeversuppleties zijn eenvoudiger uit te voeren dan strandsuppleties, maar vereisen vaak een groter volume zand.

Het zand wordt op strategische plekken langs de kust aangevoerd, rekening houdend met de erosiesnelheid. Na zware stormen kan het nodig zijn om stranden opnieuw op te hogen om verloren zand te vervangen en de kustverdediging te herstellen. Dit gebeurt meestal in de winter, zodat de stranden tegen de lente en zomer – wanneer de toeristen opdagen – weer volledig zijn hersteld. Soms is er geen extra zand nodig maar enkel behoefte aan een breed droogstrand voor het toerisme. Bij dit soort badstrandophogingen komen bulldozers in actie om zand vanaf de laagwaterlijn richting de zeedijk te duwen. Kanttekening is dat deze herprofilering van het strand meestal nefast is voor de spontane ontwikkeling van strandvegetatie en daaruit voortvloeiende duinen. Ook de intensieve recreatie op onze stranden onderdrukt de spontane ontwikkeling van vegetatie.

Zandsuppleties hebben echter niet het eeuwige leven en vereisen na enkele jaren het nodige onderhoud. Stormen verplaatsen nu eenmaal een deel van het zand naar zee. Dit resulteert in de beruchte strandkliffen, die vaak in het nieuws komen na storm. Die zandverplaatsingen leiden ook tot smallere droge stranden. Een regelmatig onderhoud is dus vereist. Zonder suppleties zouden golven kliffen vormen aan de duinvoet of tegen de zeedijk. Toch is het zand dat tijdens stormen is afgeslagen, niet verloren. Het wordt afgezet net onder de laagwaterlijn. Na een storm zal veel van dit zand uiteindelijk beetje bij beetje terug op het strand belanden. Al duurt dit proces maanden in tegenstelling tot de snelle erosie die tijdens de storm plaatsvindt. Een deel van het zand kan ook naar naastgelegen kustdelen verplaatsen.

Het zand gebruikt voor kustbescherming komt uit specifiek aangewezen gebieden op de zeebodem van het Belgisch deel van de Noordzee. Deze gebieden zijn vastgelegd in het Marien Ruimtelijk Plan. Dat zorgt ervoor dat zandwinning op een gereguleerde en verstandige manier plaatsvindt. Hoewel de zandbanken op de Noordzee onuitputtelijk lijken, is de zandvoorraad in werkelijkheid eindig. Het feit dat er weinig tot geen natuurlijke aanvulling plaatsvindt, betekent dat kustbeheerders zorgvuldig met deze bron moeten omgaan. Zandwinning voor bouwactiviteiten en kustbescherming kan nu eenmaal de zandvoorraden uitputten. Daarnaast wordt steeds meer ingezet op het hergebruiken van zand afkomstig uit mariene projecten, zoals het baggeren van vaargeulen of de aanleg van nieuwe havens. Recent is te Knokke-Heist een vooroeversuppletie aangelegd met zand dat vrijkwam bij de bouw van de nieuwe sluis te Terneuzen.

Zandsuppletie mag dan, in vergelijking met de aanleg van hogere zeedijken, relatief goedkoop zijn. Het blijft een grote investering en vooral een energie-intensieve methode. De continue aanvoer van zand vereist zeegaande baggerschepen, voor strandsuppleties komen daar nog pompen, persleidingen en bulldozers bij. Sinds de implementatie van het Masterplan Kustveiligheid in 2011 is er al meer dan 13 miljoen kubieke meter zand aangevoerd naar onze kust, met een prijskaartje van meer dan 129 miljoen euro. Deze hoge kosten benadrukken de noodzaak aan alternatieve en duurzamere methoden om onze kustlijn te beschermen. Zo efficiënt mogelijk omgaan met het aangevoerde zand is de boodschap.

Duinen vormen een essentiële verdedigingslinie tegen de zee. Ze ontstaan als de wind zandkorrels van het strand naar de duinen blaast. Tussen het helmgras neemt de windsnelheid af, het zand valt neer en de duinen worden hoger en breder. Zo fungeren duinen als een natuurlijke buffer die de kracht van de zee absorbeert bij storm en ontij. Hoewel een deel van het duin bij zeer zware stormen kan eroderen door de kracht van de golven, zijn ze dynamisch genoeg om zichzelf te herstellen. Dat doen ze door opnieuw zand in te vangen en zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. Dit laatste vergt wel aanvoer van zand.

Onderzoek toont aan dat onze duinen, mits een gezond dek van helmgras, blijven groeien. Gemiddeld spreken we dan over een jaarlijkse volumetoename van 6,2 kubieke meter zand per meter duin. In sommige gebieden, zoals langs brede stranden (150-400m), kan de duingroei zelfs oplopen tot 12,3 kubieke meter per meter per jaar. Deze natuurlijke groei draagt aanzienlijk bij aan de kustbescherming.

Natuurlijke, spontane duinvorming start doorgaans vanuit embryonale duintjes gedomineerd door biestarwegras. Deze pionier is in zekere mate zouttolerant en voelt zich dus prima thuis in de overgangszone tussen het zilte lage strand en het zoete duinmilieu. Helm komt tot kieming in de lage embryonale duintjes en brengt vervolgens, als superieure zandvanger, de duinontwikkeling in een versnelling hoger.  Helmgras kan bovendien strategisch worden aangeplant om stranderosie na een storm te herstellen. Na aanplant – en op voorwaarde dat er voldoende zandaanvoer is – zullen, door het samenspel van zandtransport en de groei van het gras zelf, spontaan duintjes ontstaan. Een voorbeeld hiervan is het duin-voor-dijk experiment op de Oostendse Oosteroever. Daar groeide het duin gemiddeld twee meter in de hoogte of 30 kubieke meter per meter in drie jaar tijd. Een mooi bewijs hoe effectief natuurlijke vegetatie kan zijn bij het herstel en versterken van de kustlijn.

Naast helmgras kunnen ook kunstmatige structuren, zoals rijshoutschermen, dienen om duinvorming te bevorderen. Rijshoutschermen zijn deels winddoorlatende barrières, strategisch geplaatst om windgedreven zand te vangen en vast te houden. De rijshouthagen verhinderen ook betreding door recreanten wat de vestiging van strandflora en helm ten goede komt. Zo stimuleren beide factoren de vorming van duintjes.

In het duin-voor-dijk proefproject in Raversijde (2021) combineerde de beheerder rijshoutschermen en helmgras in een kunstmatig aangelegd duingebied van 1,5 hectare. De resultaten tonen dat zones met zowel rijshoutschermen als helmgras aanzienlijk meer zand vasthouden dan gebieden met alleen prille vegetatie. Zones met rijshoutschermen houden gemiddeld 18-26 kubieke meter zand per meter vast in één jaar, terwijl in zones zonder schermen slechts 12-14 kubieke meter per meter extra achterblijft. De combinatie biedt dus heel wat voordelen. En niet te vergeten, het zand dat in de duinen is opgeslagen, belandt niet langer op de kustbaan of in de trambedding!

Rijshoutschermen zijn bijzonder effectief in het begin van het zandvangproces. Hun effectiviteit kan na verloop van tijd wel afnemen omdat de zones verzadigd raken met zand. In deze gevallen moet men de schermen opnieuw plaatsen of combineren met nieuwe vegetatie om het proces van zandvastlegging voort te zetten.

Voor we ons verdiepen in eenoogkreeftjes, is het belangrijk te weten wat zoöplankton is. Zoöplankton is een verzamelnaam voor een rijke groep kleine diertjes van waterige milieus, zoals zeeën, meren, rivieren of sloten. De term is afkomstig van de Griekse woorden “zoön”, wat dier betekent, en “planktos”, wat slaat op zwerver. Dit laatste beschrijft perfect hun gedrag. Vertegenwoordigers van het zoöplankton zijn nu eenmaal geen sterke zwemmers en laten zich vooral meevoeren met de stromingen.

Zoöplankton omvat een gigantische verscheidenheid aan diertjes, gaande van kwallen en kleine schaaldieren (zoals krill), tot larven van grotere dieren (zoals vissen en krabben). Ondanks hun beperkte grootte zijn ze een onmisbare schakel in het voedselweb. Niet voor niets noemt men ze ‘primaire consumenten’ en vormen ze de brug tussen ‘primaire producenten’ en ‘secundaire consumenten’ (zie kader).

Eenoogkreeftjes zijn kleine kreeftachtige diertjes die in waterige milieus leven. En ja hoor, ze hebben slechts één oog! Een andere naam voor eenoogkreeftjes is roeipootkreeftjes. Die naam hebben ze te danken aan de roeiende bewegingen die ze maken met hun pootjes. Zelf zijn ze niet sterk genoeg om tegen de stroming in te zwemmen en drijven ze vooral rond in de waterkolom, maar door hun pootjes kunnen ze wel kleine, snelle bewegingen maken, om bijvoorbeeld predatoren te ontwijken.

Met dat ene oog zien eenoogkreeftjes niet, maar meten ze de hoeveelheid licht in hun omgeving. Dit is belangrijk omdat ze zich overdag graag verstoppen in de diepere, donkere waterlagen. Boven aan het oppervlak zouden ze een te makkelijke prooi zijn. Wanneer het donker en veiliger wordt komen ze naar het oppervlak, waar de algjes leven waarop ze verlekkerd zijn.

Eenoogkreeftjes vind je in de oceaan en zeeën, maar ook in rivieren, meren, plassen, grotten, modder, moerassen, en vele andere plekken. Van de zuid- tot de noordpool, in zout en zoet water, bij koude en warme temperaturen… Bijna overal waar water is, zijn er eenoogkreeftjes. Er zijn ook soorten die leven als parasieten op grotere dieren, zoals vissen en zeezoogdieren. Die kreeftjes zijn ten minste een deel van hun levenscyclus afhankelijk van een gastheer om te overleven. Sommige parasitaire soorten maken hun gastheer heel ziek en vormen een plaag of pest. Maar de grote meerderheid leeft vrij in het water en speelt een sleutelrol in het voedselweb.

Leven in heel uiteenlopende milieus en met sterk verschillende levenswijzen zorgt ervoor dat je eenoogkreeftjes treft in alle kleuren, vormen en maten. Eenoogkreeftjes die in koud water leven, bijvoorbeeld dichtbij de polen, zijn veelal groter. In warmer water dichter bij de tropen zijn ze over het algemeen kleiner. Soorten die in de waterkolom actief rondzwemmen, hebben grote, lange antennes om voedsel te kunnen vangen. Deze lange antennes hebben vaak kleine haartjes die helpen om voedsel uit het water naar de mond van het eenoogkreeftje te brengen. Eenoogkreeftjes die op de bodem leven hebben dan weer veel kortere antennes, zodat ze zich gemakkelijker door het sediment kunnen bewegen. Bij parasitaire eenoogkreeftjes zijn de antennen zelfs soms volledig verdwenen. En eenoogkreeftjes die in donkere grotten voorkomen zijn in de loop van de evolutie hun enige oog kwijtgespeeld!

Er bestaan ongeveer 13.000 soorten eenoogkreeftjes. Allemaal zijn ze klein: van slechts een halve tot twee millimeter lang, de grootste zo groot als een rijstkorrel. Daarbij zijn de meeste ook nog eens doorzichtig. Dat maakt het enorm moeilijk om ze te zien met het blote oog. En om de waardering te krijgen die ze verdienen! Er wordt wel eens gezegd dat alle eenoogkreeftjes samen de grootste levende biomassa op aarde vormen, en dat ze een vele malen groter volume innemen dan alle mensen op aarde. Dat is een hele prestatie als je bedenkt hoe klein ze zijn. Trouwens, als je af en toe in zee zwemt is de kans groot dat je er al eens een paar hebt ingeslikt.

Eenoogkreeftjes hebben een fascinerende levenscyclus. Het volwassen wijfje kan, afhankelijk van de soort, haar bevruchte eitjes afzetten in het water of een tijdje met zich meedragen. Na verloop van tijd kruipen uit die eitjes kleine ronde larven (‘nauplii’), met pootjes aan alle kanten. Die larven doorlopen verschillende levensfases. Bij elke nieuwe fase vervellen ze en krijgen ze een nieuw, groter, hard skelet. Bij elke vervelling ontwikkelen eenoogkreeftjes ook meer pootjes. Halfweg dit proces worden ze langwerpiger en beginnen ze op volwassen eenoogkreeftjes te lijken. Het hele proces, van ei tot volwassen eenoogkreeftje, kan een week tot enkele maanden duren, afhankelijk van de soort en van andere factoren zoals de aanwezigheid van voedsel, temperatuur, droogte, ….

Sommige eenoogkreeftjes, vaak soorten die in uitdagende omgevingen leven, kunnen in het eistadium een rustperiode (dormantie) doormaken. Dit helpt hen te overleven wanneer de omstandigheden slecht zijn (extreme kou, droogte of gebrek aan voedsel). Het stelt hen in staat pas uit het ei te komen wanneer de omstandigheden gunstig genoeg zijn. Deze eigenschap is vooral belangrijk voor eenoogkreeftjes die in seizoensgebonden omgevingen leven, zoals gebieden met sterke temperatuurschommelingen, of poelen die kunnen uitdrogen. Van zodra de omstandigheden verbeteren, bijvoorbeeld wanneer de temperatuur stijgt of er meer water en voedsel beschikbaar is, kruipen de eenoogkreeftjes uit hun ei en hervatten ze hun levenscyclus. Dit vermogen draagt bij aan het grote succes en de wijde verspreiding van de eenoogkreeftjes.

De klimaatverandering heeft ingrijpende gevolgen voor alle aquatische leven, en eenoogkreeftjes zijn hierop geen uitzondering. Om maar enkele gevolgen te noemen: de watertemperatuur stijgt, oceaanstromingen veranderen, meren drogen uit en de stijgende gehaltes aan CO2 maken de zee zuurder. Dit alles kan een grote impact hebben op de eenoogkreeftjes en op hun rol in het ecosysteem.

Eerst en vooral kunnen hogere watertemperaturen de levenscyclus van eenoogkreeftjes versnellen.  Dit kan leiden tot verschuivingen in de timing van hun jaarlijkse levenscycli, wat weer gevolgen kan hebben voor de predatoren die van hen afhankelijk zijn als voedselbron. Als eenoogkreeftjes eerder in het seizoen volwassen worden en zich voortplanten, kan dit als gevolg hebben dat vislarven bij het uitkomen niet genoeg eenoogkreeftjes vinden om zich te voeden. Dat kan de overlevingskansen voor die vissen in gevaar brengen. Sommige studies hebben ook aangetoond dat eenoogkreeftjes minder groot worden bij hogere temperaturen, en dat ze dan minder nakomelingen krijgen en minder vruchtbaar zijn. Samen vormen deze effecten niet enkel een gevaar voor het voortbestaan van de eenoogkreeftjes, maar ook voor vissen die van eenoogkreeftjes afhankelijk zijn om te overleven.

Een ander effect van hogere watertemperaturen is dat eenoogkreeftjes zich verplaatsen naar regio’s waar het water de temperatuur heeft die zij gewoon zijn. Ze schuiven dus simpelweg mee op met de stijgende temperaturen, d.i. in het noordelijk halfrond naar het noorden. Dit beïnvloedt de lokale ecosystemen en verandert de dynamiek tussen soorten. Diersoorten die normaal niet samen voorkomen, worden plots geconfronteerd met elkaar. En soorten die samen voorkomen zullen hoe ze omgaan met elkaar veranderen door de invloed van nieuwe soorten.

Verder zorgt de verzuring van de oceaan bij eenoogkreeftjes voor een zwakker skelet. Oceaanverzuring is het gevolg van de stijgende hoeveelheden CO2 in de lucht en in het water. Het probleem is dat het harde skelet dat de eenoogkreeftjes omgeeft en beschermt, kalk bevat, en kalk lost op in zuur. Als de oceaan zuurder wordt, zal het dus steeds moeilijker zijn voor de eenoogkreeftjes om hun beschermende skelet te behouden. Daarbij komt dat deze verzuring ook de hoeveelheid algen in het water beïnvloedt, wat de belangrijkste voedselbron is voor eenoogkreeftjes. Dit heeft op zijn beurt ook weer gevolgen hoger in de voedselketen.

Let wel, er zijn ook studies die deze effecten niet hard kunnen maken. Het stukje hierboven omschrijft de algemene trend zoals die nu zichtbaar is. Maar niet alle soorten eenoogkreeftjes reageren op dezelfde manier, en zoals eerder gezegd zijn er enorm veel soorten eenoogkreeftjes.