Maar misschien eerst: wat is dat nu juist, “onze Noordzee”? Onze Noordzee, of het Belgisch deel van de Noordzee, is een eerder ondiep stukje zee van nauwelijks 3.454 km², ongeveer de grootte van een Belgische provincie. Amper 0,5% van de totale Noordzee en zestien keer kleiner dan het Nederlandse deel. Met zo weinig ruimte moet dan ook verstandig worden omgegaan en dit is precies waartoe een MRP dient!

Wat staat er nu in het nieuwe MRP? Het MRP 2020-2026 bestaat uit een koninklijk besluit en vier bijlagen die allemaal eerder technisch zijn. De dienst Marien Milieu heeft een brochure “Er beweegt wat op zee: Het marien ruimtelijk plan 2020-2026” opgesteld die het allemaal op een bevattelijke manier samenvat. Zowel deze brochure als de meer technische documenten zijn terug te vinden op www.marienruimtelijkplan.be. Het plan is opgesplitst per activiteit of “afdeling” en bepaalt telkens waar en onder welke voorwaarden elke activiteit kan plaatsvinden in onze Noordzee.

Onze Noordzee telt meer dan 2.000 soorten dieren en planten. Deze verdienen onze bescherming! Het vorig plan bevatte reeds een uitgestrekt natuurgebied “Vlaamse Banken”, aangeduid ter bescherming van de habitats en het leven onder water, naast drie vogelbeschermingsgebieden. Het nieuwe plan voorziet in een extra natuurgebied “Vlakte van de Raan” aan de Nederlandse grens. Hiermee is 37% van onze Noordzee afgebakend als natuurgebied, wat ver boven het Europees gemiddelde van 8,9% zit.

Het is niet de bedoeling alle activiteiten uit te sluiten in deze gebieden. De mogelijke impact op de natuur van activiteiten zoals zandwinning, aquacultuur, commerciële en industriële activiteiten, onderzoek dat niet uitgaat van de overheid, grote watersportwedstrijden en energiewinning wordt eerst onderzocht vooraleer een van deze activiteiten kan plaatsvinden (de zogeheten passende beoordeling). Er zijn ook drie zoekgebieden aangeduid (twee binnen de Vlaamse Banken), waarbinnen het de bedoeling is bodembeschadigende activiteiten sterk te beperken of uit te sluiten.

De klimaatproblematiek vormt een steeds grotere uitdaging. De oceaan speelt hierbij een belangrijke rol: zo wordt bijna een derde van alle CO2 die de mens uitstoot, opgeslagen door de oceaan. Onze wereldzeeën bufferen met andere woorden de aarde in tijden van opwarming.

Ook voor de omschakeling naar groene energie biedt onze Noordzee belangrijke kansen. Het eerste MRP had een zone vastgelegd aan de Nederlandse grens (de "oostelijke zone") voor de bouw van windmolenparken. Deze zone voorziet reeds elektriciteit voor de helft van de Belgische huishoudens. Om het potentieel van onze Noordzee volop te benutten, voorziet het nieuwe plan drie nieuwe zones voor het opwekken van hernieuwbare energie. Deze liggen op 32 kilometer van de kust, of dus 10 kilometer verder dan de bestaande zone. Het MRP voorziet ook nieuwe kabelcorridors om de energie van deze nieuwe windmolenzones aan land te brengen. Alles samen is nu 15% van onze Noordzee bestemd voor groene energie, waarmee België koploper is in de wereld!

De havens van Zeebrugge, Oostende, Gent en Antwerpen spelen een belangrijke rol in de Belgische economie. De vrijheid van scheepvaart dient dan ook nauwlettend bewaard te worden. Het MRP legt alle belangrijke scheepvaartroutes vast en ziet erop toe dat andere activiteiten deze routes niet in gevaar brengen. Rond de haven van Zeebrugge en deze van Oostende is een zone vastgelegd om toekomstige uitbreiding mogelijk te houden.

Om de toegang tot de havens te verzekeren, zijn baggerwerken nodig. Het MRP voorziet specifieke zones waar het gebaggerde zand kan worden gestort. Zo blijft de invloed op natuur en andere activiteiten beperkt. Het plan voorziet ook alternatieve locaties voor de baggerspecie, als de origineel aangeduide baggerstortplaatsen, om welke reden dan ook, niet meer kunnen worden gebruikt.

Visserij is principieel overal toegelaten in onze Noordzee. In en rond de windmolenparken geldt wel een vaarverbod dat van toepassing is op alle schepen, dus ook op vissers. Binnen het natuurgebied “Vlaamse Banken” is, voor wat sportvisserij betreft, alle visserij toegelaten zolang deze de bodem niet beroert. Hengelvisserij kan dus wel, recreatieve sleepvisserij op platvis niet. Uitzondering hierop vormt de bodemberoerende visserij te voet of te paard (zoals de Oostduinkerkse garnaalvissers te paard). Die is wel toegelaten. Toekomstige beperkingen op bodemberoerende activiteiten binnen de zoekzones zullen gelden voor zowel de beroeps- als de sportvisserij (zie “Een zee vol leven”).

Aquacultuur is de snelst groeiende voedselproducerende activiteit ter wereld en kan ook op onze Noordzee aan belang winnen. Met het oog op een zo efficiënt mogelijk gebruik van de schaarse ruimte, zijn de zones voor hernieuwbare energie ook aangeduid voor aquacultuur. Er zal ook worden onderzocht of en hoe passieve visserij (het vissen met statisch vistuig zoals viskooien) kan worden toegelaten in de nieuwe zones voor hernieuwbare energie.

Zand is, na zoet water, de meest gebruikte natuurlijke hulpbron. In onze Noordzee wordt er jaarlijks twee à drie miljoen m³ zand ontgonnen. Dit wordt vooral gebruikt in de bouwindustrie, als basisgrondstof voor beton. Het zand wordt ook ingezet voor de zeewering, zoals de ophoging van stranden en de aanvulling van weggespoeld zand na stormen; denk maar aan de zandkliffen, een jaarlijks winterfenomeen.

Afhankelijk van waarvoor je het zand wil gebruiken, heb je een andere kwaliteit en korrelgrootte nodig. Omdat die variëren van gebied tot gebied, zijn er ontginningsgebieden op verschillende plaatsen in de Noordzee. Tevens voorziet ook het tweede MRP, net als het eerste plan, in een specifieke locatie nabij De Panne om experimenten rond zeewering uit te voeren. Die testlocatie is nodig om te zoeken naar duurzame en betaalbare methodes om de kust stormbestendig te houden. Zo wordt er bijvoorbeeld gekeken naar het gebruik van mosselbanken als levende kustbuffer bij storm. Deze riffen kunnen de zandbanken voor de kust tegen de brute kracht van de golven versterken. Die zandbanken zijn onze eerste verdedigingslinie tijdens stormen.

Ook het Belgische leger maakt gebruik van onze Noordzee. Zo zijn er zones voor schietoefeningen, vanop het land naar zee, ter hoogte van Lombardsijde. Het MRP bepaalt dat deze oefeningen niet zijn toegestaan in de weekends, op feestdagen en tijdens schoolvakanties, dit om zo weinig mogelijk hinder voor kustbewoners en toeristen te veroorzaken. Andere gebieden zijn bedoeld voor ontmijningsoefeningen, een vakgebied waar ons Belgisch leger wereldtop in is.

Bij de constructie van windmolenparken en tijdens andere activiteiten duiken wel vaker nog onontplofte mijnen op. Het MRP voorziet één zone waar Defensie die op gecontroleerde manier tot ontploffing kan brengen, indien veilig transport naar het land niet mogelijk is. Deze aanpak heeft als groot voordeel dat de impact op het milieu op één plaats geconcentreerd wordt.

Na de Eerste Wereldoorlog bleven verschillende landen achter met hopen oorlogsmunitie, waar ze geen raad mee wisten. De zee leek toen een oplossing te bieden. Ook ons land heeft hiervoor een opslagplaats gecreëerd ter hoogte van Knokke-Heist, de Paardenmarkt. De toestand en evolutie van deze opslagplaats worden nauwgezet opgevolgd. Alle activiteiten die de bodem beroeren (zoals visserij en zandontginning) zijn er uiteraard verboden, tenzij ze rechtstreeks verband houden met het beheer van de site.

Ons klein stukje Noordzee is een van de best bestudeerde zeegebieden. Wetenschappelijk onderzoek is onder andere belangrijk voor het opvolgen van de toestand van het milieu, en voor de bescherming en het herstel ervan, maar ook om de invloed van bepaalde activiteiten correct in te schatten. Verder onderzoek blijft nodig om de uitdagingen van morgen aan te gaan.

Maar onze Noordzee is ook een bron van kennis van het verleden. Zo liggen er meer dan 300 scheepswrakken in onze wateren. Momenteel zijn er 9 wrakken aangeduid waarrond ruimtelijke beschermingsmaatregelen een maximaal behoud van hun grote archeologische en ecologische waarde garanderen.

Een van de belangrijkste innovaties ten opzichte van het vorige MRP is de instelling van vijf zones voor commerciële en industriële activiteiten. Die liggen verspreid over ons deel van de Noordzee. De blauwe economie is immers een van de snelst ontwikkelende takken van de economie en kan een belangrijke rol spelen op vlak van voedselvoorziening, energiebevoorrading, kustbescherming … In plaats van vanuit de overheid op te leggen wat in welke zone dient te gebeuren, is er een concurrentieprocedure van tel. Als een bedrijf een innovatief idee heeft, kunnen ze een aanvraag indienen. Andere bedrijven die ook brood zien in de zone kunnen dan een tegenvoorstel indienen. Finaal beslist de overheid welk voorstel best aansluit bij criteria als impact op zeezicht, veiligheid en natuur.

Blauwe economie heeft echter maar zijn plaats in onze Noordzee voor zover deze duurzaam is, zeker aangezien alle vijf zones minstens deels in beschermde gebieden liggen. Zoals eerder gesteld is de bedoeling van beschermingsgebieden niet om alle activiteiten a priori te verbieden, maar er moet toch bijzonder voorzichtig mee worden omgegaan. Uit het milieueffectenrapport bleek bijvoorbeeld dat zone C in een kwetsbaar gebied ligt. Hier is dan ook een extra voorwaarde toegevoegd dat de bodemverstoring van iedere beoogde activiteit minder dan 0,1% van de totale oppervlakte moet zijn. Iedere activiteit zal ook een passende beoordeling moeten ontvangen en een milieuvergunningsprocedure doorlopen.

Tijdens oorlogen op zee vormden gekaapte brieven een belangrijk deel van de buit voor officiële Britse kaperschepen. Zij namen alle aan boord van vijandelijke schepen aanwezige documenten in beslag om aan het Britse Admiraliteitshof te tonen dat hun kaping legitiem was. Daarmee konden kapers immers de nationaliteit van de kapitein en de herkomst van de lading bewijzen, en zo het gekaapte schip en haar lading rechtmatig veilen. Een hele reeks van deze boorddocumenten, per schip gerangschikt, bleef gedurende eeuwen in de Tower of London bewaard, tot hun ontsluiting door The National Archives (TNA) in Kew.

Voor de Vlaamse havens Oostende, Nieuwpoort en Brugge zijn deze documenten nauwelijks onderzocht. Het VLIZ neemt hierin het voortouw, in samenwerking met nationale en internationale onderzoekspartners. Focus ligt momenteel op bronnen voor de periodes van de Spaanse Successieoorlog (1701-1714), de Zevenjarige Oorlog (1756-1763), en de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775-1783). Tijdens deze oorlogen dienden de Vlaamse havens als basis voor kapers en vissers, en als internationaal kruispunt voor riskante handelstochten. Intussen bleven de mensen op zee in contact met het thuisfront via brieven. Brieven die verrassend snel vanuit havens en op zee circuleerden.

De ‘gekaapte brieven’ laten toe om de tochten en leefomstandigheden van bemanningsleden te volgen. Doordat deze manuscripten zijn bewaard zoals op het tijdstip van de kaping aangetroffen, kunnen we als vanuit een tijdscapsule zien hoe verschillende actoren hun eigen maritieme geschiedenis beschreven. Zo bespieden we het maritieme verleden via persoonlijke brieven van zeelieden, soms door hun eigen hand of die van een geliefde of zakenpartner geschreven.

Ze tonen ons een beeld van het kleinmenselijke verhaal van zeelieden, maar onthullen ook de grote internationale handelsstromen op zee. Vermits ze het product zijn van kaping in oorlogstijd, zien we daarin ook hoe oorlog de zeevaart verstoorde – en hoe dit kansen creëerde voor kapers en ondernemende kapiteins of kooplieden. Geografisch ligt de nadruk op de Noordzee en de Atlantische handel naar Franse of Schotse kusten, maar evenzeer vinden we verre internationale tochten terug die strekten van onze Noordzeehavens tot aan de Middellandse Zee of de Caraïben.

Persoonlijke brieven beschrijven de moeilijke reis en de oorlogsomstandigheden, terwijl kooplieden hun zakelijk advies rond handelsroutes en hun netwerk van commerciële contacten aangeven. Bemanningslijsten en handelsdocumenten getuigen ook van Oostendse arbeidsmigratie naar Duinkerke, en van menselijke arbeid op zee. Ladingsbrieven tonen ons de rol van Oostende en Brugge als tussenhavens in maritieme smokkel, het belang van hun economische rol in de wijnhandel met Frankrijk, en ook de onrechtstreekse invoer van koloniale producten zoals suiker en tabak. Tenslotte komt ook het leven op zee aan bod: hoe men diende te navigeren tussen zandbanken of ijsvelden, hoe men poogde om blokkades van vijandige kapers te omzeilen, en hoe men omging met de voedselbevoorrading aan boord. Deze geschiedenis op zee was steeds verbonden met de havengemeenschap.

In dit artikel volgen we de tochten en leefomstandigheden van enkele zeelieden en hun familieleden aan de hand van hun manuscripten. Wanneer we de archiefdozen openen waarin deze documenten zijn gerangschikt, zijn we vaak de eersten die ze te lezen krijgen. Terug naar het moment van kaping en inbeslagname, komen we eerst uit bij de kapers zelf.

In tegenstelling tot wat men weleens zou kunnen denken zijn kapers geen piraten. We vinden tussen de Prize Papers dus geen ‘piratenbrieven’ terug. Wat we wel aantreffen zijn documenten toebehorend aan kapers: zeelieden die in oorlogstijd vijandige schepen overmeesterden in opdracht van een staat of autoriteit. Deze kapers kunnen we makkelijk herkennen aan hun ‘lettre de marque’ of kaperbrief, vaak uitgereikt door de Franse Admiraliteit. Merkwaardig genoeg gingen Britten soms ook over tot het kapen van Zuid-Nederlandse en Franse kaperschepen, vooral tijdens de Spaanse Successieoorlog! Of hoe de kaper een kaper kaapt…

Tussen de Prize Papers vinden we ook verhoorverslagen terug. Ze vormen de neerslag van een mondelinge getuigenis over de identiteit van de kapitein, het schip, en het verslag van hoe een kaping eraan toe ging. Vaak oogt dit minder spectaculair dan wat de verbeelding ons influistert: in de meeste gevallen, gemiddeld 7 op de 10, was er zelfs helemaal geen verzet. Men probeerde vooral aan de kaper te ontsnappen. Dat kon door bijvoorbeeld ballast overboord te gooien en zo sneller te varen, of door kleine en wendbare scheepstypes te gebruiken. Indien dit niet lukte gaf men zich doorgaans over, zelfs indien het eigen schip zwaarbewapend was. Zo lezen we in de getuigenis van Francis Demitter, kapitein van het schip Aurora uit Duinkerke in 1703, dat hij bij de achtervolging maar liefst zes kanonnen overboord gooide om zijn schip lichter te maken. Ook bij het schip L’Aigle Volant uit Duinkerke gingen tijdens de achtervolging een paar zeilen, een kanon, drie draaibassen, en een sloep overboord.

Men kon bij die ontsnappingspoging ook beroep proberen doen op de onvoorspelbare weersomstandigheden op de Noordzee, door mistbanken of stormen in het voordeel van de eigen navigatie te gebruiken. Maar ook dat kon verkeren. Joannes Gonzalez, kapitein van het Oostends koopvaardijschip Union d’ Ostende tijdens de Zevenjarige Oorlog, getuigt dat hij op zijn reis van Bordeaux naar Middelburg in een storm terechtkwam, en zowaar richting Britse kapers afdreef.

Soms was er wel verzet, soms spectaculair. Zo besloot het kaperschip La Levrette uit Duinkerke in 1702 – aangevallen door een Engels schip ‒ om strijdend ten onder te gaan. In zijn verhoordossier verklaart kapitein Nicholas Bateman dat het schip pas na een zes uur durende achtervolging, en een hevig vuurgevecht, gekaapt werd. Toen het Engels oorlogsschip naderde vuurde zijn bemanning een groot aantal musketten af. Uiteindelijk escaleerde het gevecht niet, al had de Levrette nog een wapenkist achter de hand met granaten, strijdbijlen en sabels.

Vaak echter zochten kapers makkelijke doelwitten, zoals de dogger: een robuuste, trage vissersboot, slechts met enkele kanonnen uitgerust. Bovendien gebruikte men allerlei strategieën, waaronder het gebruik van een valse vlag, of het varen in een kaperskonvooi. Zowel Franse, Oostendse, als Britse kapers hanteerden dit soort technieken: zo bevatten de ‘gekaapte brieven’ van het Duinkerks schip Aurora instructies rond het gebruik van signalen & mistige weersomstandigheden. Wat Oostende betreft, zien we dat deze kapers vaak vissers waren. Ze waren in oorlogstijd soms als kaper actief op hun gebruikelijke visgronden in het Kanaal, bij Schotland, of ter hoogte van de Doggerbank. Anderen bleven tijdens de oorlog gewoon vissen. Zo taxeerden de Britten het snauwschip de Hope, dat in oesters handelde maar toch ook met enkele kanonnen en munitie was uitgerust, als een prijswaardige kaping.

Ook het schip de Union d’Ostende verzette zich tegen haar kapers. Nadat het in 1758 vanuit Oostende een lading haring had verkocht in Bordeaux, geraakte het op haar terugtocht naar Middelburg in de buurt van Fairlight, bij het Nauw van Calais, in de problemen. Kapitein Joannes Gonzalez beschrijft dat zijn schip onder vuur kwam te liggen van wel zeker 50 tot 60 kleine geweren of musketten. Zijn manschappen vuurden terug vanuit hun sloep, al kon hij zich het aantal ingezette geweren niet exact herinneren. Hoewel eerder uitzonderlijk bij kapingen, raakte hier één van de bemanningsleden gewond.

Eens de kaping verricht, verzamelde de kaperkapitein de Prize Papers. Welk soort documenten kunnen we daar nu onder terugvinden, en wat tonen zij ons over de maritieme geschiedenis?

Het merendeel van de aan boord aangetroffen manuscripten betreft administratieve documenten voor het functioneren van het schip of de handel: dit gaat van boekhouding, lijsten van scheepsonderdelen en inboedel, tot administratieve documenten over de bemanning. In bemanningslijsten of ‘monsterrollen’ is te zien wie er zich aan boord bevond, hoeveel bemanningsleden het schip telde, hun functies, afkomst, en lonen. Een merendeel aan matrozen, aangevuld met gespecialiseerde functies als kapitein, stuurman, kok en scheepstimmerman, stonden in voor het drijvend houden van het schip.

Een bijzonder element betreft de rekrutering van de bemanning. Zo vinden we in een persoonlijke brief aan kapitein Clement Beens, die zich tijdens de Zevenjarige Oorlog in 1757 te Marseille bevond, de instructie om zoveel mogelijk Vlaamse bemanningsleden aan te werven. Bij gebrek daaraan diende hij Hollanders, Denen of Zweden tewerk te stellen. Maar onder geen beding Fransen! Zij waren immers als vijand van de Engelsen actief, terwijl men het handelsschip van Beens absoluut als neutraal wenste te positioneren, zodat het niet legaal gekaapt kon worden.

‘Victualielijsten’ of voedingslijsten leren dan weer welk voedsel aan boord gegeten werd. Tijdens de Spaanse Successieoorlog oogde zeemansvoedsel alvast nogal eenzijdig: aan boord kwam er vooral gort, erwten, bier (ter vervanging van water) en rundsvlees op tafel. Tijdens de Zevenjarige Oorlog zien we in de Zuidelijke Nederlanden een evolutie naar een breder scheepsdieet, met bijvoorbeeld ook thee. Nog later, tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog, verschijnt een grotere variatie aan groente en fruit, en raakten ook koffie en thee ingeburgerd. Verder is de bemanning in het bekomen van vers voedsel op lange tochten bijzonder creatief. Aan boord hielden ze levende dieren, soms legden ze zelfs tuintjes aan op het schip, en onderweg werd duchtig gevist om de voorraden aan te vullen.

Het hoofdbestanddeel van de Prize Papers betreft echter de laadbrieven. Dit zijn vaak kleinere documenten of formulieren waarop de lading, de leverancier, en de bestemmeling in detail vermeld staan. Ze stellen ons in staat om handelsnetwerken te reconstrueren, die laten zien dat handelaren en zeelieden reeds in de vroegmoderne periode vlot over grenzen heen handelden. Ook toen al was er zowel landelijk als regionaal, de nodige flexibiliteit.

Tenslotte bevatten de Prize Papers ook enkele merkwaardige elementen, zoals speelkaarten met aantekeningen die duiden op een onderlinge informele economie tussen bemanningsleden en handelaren.

De Britten stelden verhoordossiers op, waarin verschillende aspecten van het economische tot het persoonlijke samenvloeien. Een andere categorie in de meer intieme sfeer, en daardoor bijzonder tot de verbeelding sprekend, zijn de persoonlijke brieven. Doorgaans betreft het correspondentie van echtgenotes aan officieren, zoals de stuurman of kapitein.

Het beste voorbeeld van Zuid-Nederlandse gekaapte correspondentie is dat van Joanna de Grieck aan haar echtgenoot, de Brugse kapitein Jacob Francke de Jonge, in 1702-1703. Hij was de zoon van Jacob Francke de Oude, die zelf als kaper actief was tijdens de 17de eeuw. Francke maakte deel uit van een hecht maritiem sociaal milieu te Brugge en Oostende, zoals ook blijkt uit zijn correspondentie. Talrijke brieven zijn bewaard door de kaping van zijn schip, de Santa Catherina. Dat voer in 1702 van Oostende naar Bordeaux om deel te nemen aan de toen courante overzeese wijnhandel. Deze handel komt in de vroeg-achttiende-eeuwse Zuid-Nederlandse Prize Papers overigens het vaakst voor. De laadbrieven laten toe te volgen wie de wijn bestelde, hoe deze werd verscheept, en voor welke handelaren ze in Brugge of Oostende bestemd was. Ook het wegens oorlogs- en weersomstandigheden bewogen traject van het schip blijkt uit de correspondentie. De Santa Catherina hield meerdere tussenstops in Brest en Saint-Malo. Daarna kaapte de Britse Navy het schip en nam alle aan boord gevonden correspondentie in beslag.

Uit de uitzonderlijke collectie brieven, die kapitein Francke in de wasmand van zijn kajuit bewaarde, spreekt vooral het gemis en verlangen van zijn echtgenote Joanna. Ze schrijft hem al in september 1702 vanuit Brugge om te vragen hoe zijn reis tot hiertoe gegaan is: “schrieft mij toch hou het op de voyaese ghegaen eeft want Ick daer in ongherust ghewest hebbe huijt vrese dat ul soude te veele ghegaen hebbe (…) het is nu elck voor sijn selven dan passencie het en can nu niet ander sijen”. Ze verwijst ook naar Jacob’s vrienden, allen scheepskapiteins, waarover ze bericht dat ze aangekomen waren te Oostende en bij zijn terugkeer wijn met hem wilden drinken. “Schipper Tomas Luwy is wel gheariveert 2 a 4 daeghen naer dat hij van UL vertrocken is, en Criestiaen Blom en hebben mij de groetenisse commen doen, en sij doen UL al seere groeten en wenschen dat UL al tuis waere om nu een glaes wijen te saemen te drincken en een groetenesse aen Schipper de Munck van alle bijde de schijppers”.

Joanna oefent blijkbaar zelf in Brugge een economische activiteit uit, want ze schrijft “het gaet noch al al redelick in de wijnckel”. In 1703 echter keert het tij en zorgt de oorlog voor crisis. Ze rapporteert dat het “slechten tit” is. In haar vele brieven beklemtoont ze haar persoonlijk gemis, zoals wanneer ze schrijft “ach myn herte, mocht ick het gheluck hebben dat uL haest tuis waere soude dencken dat ick de gheluckste sijn van de weireldt mijn lief”. Net zoals zijn vrienden wenste ze “met al mijn herte dat het godt gheliefde dat uL aest thuis waere om alte mes een glaes wijen te drincken want het mij seere wel becomt als ick drincken”. Dit is een intens voorbeeld van hoe echtgenotes en familieleden hun geliefden op zee misten. Maar het geeft ook een inkijk in hun sociale milieu. Kennelijk een echt zeemansmilieu, met meerdere familieleden en vrienden actief in de zeevaart. Zo schrijft Joanna dat Cosien Contales zijn schip heeft verloren, “gaende near Naentis”, maar het “volck is al ghesapert” (gered). Ze geeft ook aan hoe anderen hierover denken: “vaeder heeft ter part in waer hover hij grote pinnelickheit in heeft mijs dat het aer faute is want het schip verseit is voor de wijendt Staes die was stierman het was een hecht schip”.

Naast de brieven van echtgenote Joanna de Grieck, ontving Jacob Francke ook brieven van zijn vader, de ervaren kapitein Jacob Francke de Oude. Deze tonen ons duidelijk zijn expertise en sociale netwerk, wanneer hij zijn zoon verzoekt om onder meer pruimen en gember “in uwe schip sal laden, ten waere datter schepen quaeme die beeter Coopvragt wilden laden”. Hij kende ook de gevaren van de Noordzee, en waarschuwt zijn zoon om voorzichtig te zijn, in alles de orders van zijn Reder te volgen, en zijn brieven in de wasmand te bewaren: “sidt toch in alle voorsightigh in Zee comende, en volght in alles ue Reeder sin order en bewart de brieven inue was mande”.

Hij informeert ook naar een hele reeks van bekenden. Bevindt kapitein Thomas Becquij zich nog in de haven van Brest? En hoe is het gesteld met schipper Jacques Lamiene die ook een schip van Dieppe, via Bordeaux, naar Brugge geladen heeft? “Ick soude gerne weetten oft beyde die franschen bijde tot Brest ligge oock oft schijpper Christiaen Blomme van Freedericxstadt oock voor Brugge gedestineert comt”. We zien dus dat men nauwkeurig op de hoogte was van het transnationale scheepsverkeer van meerdere bekenden, en oog had voor opportuniteiten. Tenslotte waarschuwt hij zijn zoon in een tweede brief om een gewapend konvooi ter bescherming te zoeken, en geeft hij instructies hoe hij het best langs de Franse kust navigeert, want “het is al wat perickel om nu thuijs te geracken daer ligge wel 16 a 17 Ingelsche oorlogs scheepen buytte Dunckercke ue sult (…) al Langhs de cust comme strouwe Ick van Brest op Simalho en vandaer op Abbel en soo voort”. Het gevaar van kapers uit zowel Friesland als Guernsey-Jersey ligt immers op de loer: “het is seecker dat ue noch de meeste perickels heeft vandie van Gersie en Garnesie en oock Friesschen Capers dan het is noch beetter daer geleeghe als genoome te werden men moet in alles passentie hebben”. Helaas verliep de afloop net zoals hier voorspeld, met een kaping.

Ook voor de Zevenjarige Oorlog vinden we gelijkaardige correspondentie terug, zoals deze van Agnes Hondermarck. Zij schrijft in september 1755 vanuit Oostende naar haar echtgenoot in Marseille, bootsman Joannes Janssen, dat ze naar hem verlangt “want ick in groot verlangen genoegh hebbe geweest niet wetende of dat ghij levend of doodt was”. Ze verzoekt hem daarbij tevens om financiële hulp, en laat hem weten dat ze onder de oorlogsomstandigheden diende te verhuizen naar de Kaaistraat.

De Prize Papers bevatten heel wat meer dan wat de termen ‘Gekaapte Brieven’ of kapersdocumenten doen vermoeden. Ze laten een reconstructie toe van een hele leefwereld van maritieme contacten en omstandigheden, tot op heden voor historici moeilijk bereikbaar. Maritieme historici, in tegenstelling tot maritieme archeologen, moeten hier zelf de zee niet meer voor opzoeken. In archieven bewaarde documenten vertellen het verhaal. Net alsof we door een verrekijker naar het verleden turen, geeft een detail of wedervaren van één persoon aanwijzingen over een breder fenomeen of historische context. Historici zelf benutten hierbij vooral de methode van paleografie: het ontcijferen en lezen van oud handschrift. Wat daaruit komt vindt vervolgens een plaats in de historische en socio-economische context van hun tijd. Geschiedschrijving is in dat opzicht ook een interpretatieve (zee-)wetenschap.

De historische onderzoekers van het VLIZ doen dit werk niet alleen. Net zoals de zee zelf, is ook haar historisch onderzoek een verbindend element dat het best interdisciplinair wordt onderzocht.  Hiervoor werkt het VLIZ samen met universitaire partners en experten aan de Universiteit Gent, Katholieke Universiteit Leuven, Vrije Universiteit Brussel, Universiteit Antwerpen en de KU Leuven. Ook consultatie van museale partners als NAVIGO en het MAS, maken deel uit van het proces. Deze aanpak laat toe om via systematisch onderzoek de Prize Papers voor de hele achttiende eeuw te bestuderen. Sinds twee jaar richt het VLIZ hiervoor mee onderzoekseminaries in, waarbij jonge studenten geschiedenis van de KU Leuven en de Universiteit Gent rechtstreeks aan de slag gaan met dit materiaal. Dit geeft een stimulans aan het onderzoek naar de maritieme geschiedenis van ons deel van de Noordzee. Meer dan 50 gepassioneerde jonge onderzoekers-in-spé hebben hieraan met hun inzichten al kunnen bijdragen. Tezelfdertijd maken ze zich het historisch wetenschappelijk onderzoek eigen. Zij oriënteren zich in het beschikbare materiaal, en werken creatief eigen onderzoekshypotheses uit. Zo komen hopelijk nog vele onvermoede facetten van het achttiende-eeuwse zeemansleven in Oostende en Duinkerke aan het licht. De toekomst van de studie naar dit maritieme verleden is aan hen.

Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met de historische taal- en letterkunde aan de Vrije Universiteit Brussel (via het WikiScripta platform), de studenten in de maritiem-historische seminaries aan de UGent en KULeuven, en het Prize Papers Project aan de Carl von Ossietzky Universität te Oldenburg. Bijzondere dank is ook verschuldigd aan Willy Versluys, dr. Ann-Katrien Lescrauwaet, en Ruth Pirlet voor het initiëren van het Zuid-Nederlandse Gekaapte Brieven project tijdens de pioniersfase van de VLIZ onderzoeksafdeling.

We kennen de veelheid aan pijnervaringen nagenoeg alleen door erover te praten, bij de dokter of in wetenschappelijke studies. De patiënt geeft aan hoe intens de pijn is, en waar die zich bevindt (Broom, 2001). En dat doen we vaak, ongeveer 36% van de mensen die bij de dokter langsgaat klaagt over chronische pijn. Eén studie gaf zelfs aan dat een gemiddelde persoon, alles opgeteld, 10 jaar van zijn leven pijn ervaart (Kolb & Whishaw, 2005).

Moeilijker wordt het om pijngewaarwording bij dieren in te schatten. “Pijn is een onaangename sensorische en emotionele ervaring geassocieerd met (mogelijke) weefselschade”. Zo wordt het gevoel officieel omschreven door de International Association for the Study of Pain. In deze definitie is zowel een bewuste emotionele ervaring als de zintuigelijke gewaarwording belangrijk. Kunnen aantonen dat een vis de zintuigelijke machinerie bezit om pijn puur fysiek te voelen volstaat dus niet. Net zomin als het gedrag uitsluitsel biedt: een vis die zich van een haak loswringt kan dit ofwel zuiver reflexmatig doen, ofwel omdat het beestje het pijnlijke gevoel in de lip kwijt wil raken. Sterk wordt het verhaal pas als anatomische argumenten samengaan met resultaten van gedragsstudies.

Laten we eerst even in eigen boezem kijken. De wetenschap heeft namelijk al een vrij goed beeld hoe menselijke pijnervaring in elkaar steekt. Receptoren in de huid registreren de prikkel, waarna twee types zenuwen de pijn geleiden: C-zenuwvezels zorgen voor een trage, kloppende pijn; A-delta zenuwvezels geven ons het snelle, scherpe pijngevoel. Beide lopen in een vijftal zenuwbanen via de ruggengraat richting de hersenen. Deze zenuwbanen passeren de middenhersenen, waar ze opwinding kunnen veroorzaken. Dan gaat het naar de amygdala (amandelkern), die een emotionele respons kan uitlokken en naar de hypothalamus, met een cardiovasculaire en hormonale respons als gevolg (‘fight-or-flight’). Vanaf daar vertakken de zenuwbanen verder naar de hersenschors. Doordat deze bekabeling allemaal via de ruggengraat loopt, kunnen verschillende signalen met elkaar interageren. Dit zorgt ervoor dat we pijn op heel veel verschillende manieren ervaren. In bedreigende situaties kan die soms spectaculair onderdrukt worden, tijdelijk dan toch. Bekend is hoe soldaten op het slagveld ernstige verwondingen pas veel later voelen. Een overlever van een berenaanval liet optekenen dat hij niets voelde van het geklauw en de beten: “Ik had geen tijd voor pijn, als ik er niet wegraakte zou deze beer me volledig opeten. Het was pas de dag erna dat ik pijn en angst begon te voelen”. De man in kwestie had maar liefst 200 draadjes nodig om zijn wonden te dichten (Kolb & Whishaw, 2005). In een dergelijke levensbedreigende ‘vecht-of-vlucht’-situatie maakt het brein eigen opioïden aan, naast adrenaline en andere hormonen. Deze hormonencocktail houdt je scherp en verdringt het pijngevoel. Maar ook accupunctuur of simpelweg wrijven over de pijnlijke zone helpt. Activiteit in de zenuwbanen van de drukreceptoren onderdrukt immers het eerdere pijnsignaal. Een voorbeeld: je stoot je teen, er vertrekt een pijnsignaal naar de hersenen. Daarna duw je op je teen, een drukreceptorsignaal vertrekt naar de hersenen en verdringt het pijnsignaal bij het kruisen van die zenuwbaan. Accupunctuur werkt net zo. Deze kruispunten zitten niet enkel in je ruggengraat, maar hoogstwaarschijnlijk ook in de hersenstam en hersenschors. Op deze kruispunten sluiten ook pijnreceptoren van inwendige organen aan, wat ervoor zorgt dat je hersenen het verschil tussen beide niet altijd opmerken. Dat is de reden waarom een hartaanval aanvoelt als pijn in je linkerschouder en bovenarm. En het wordt nog complexer: dezelfde hersengebieden lichten op bij fysieke en emotionele pijn. Dit betekent dat belangrijke knooppunten in deze warboel geactiveerd worden door heel verschillende prikkels. Samengevat is de subjectieve pijnervaring bij mensen complex en een synthese van verschillende soorten zintuigelijke informatie die via een uitgebreid netwerk tot stand komt.

Dit alles toont hoe complex een gevoel als pijn wel is. Hetzelfde geldt voor de respons op pijn. Een deel verloopt onbewust of ‘instinctief’, in vaktermen aangeduid als ‘nociceptie’. Daarna volgt de bewuste pijnervaring. In deze bewuste fase spelen allerlei gevoelens en emoties mee, door de hersenen gecreëerd. In het voorbeeld van de teen die je stoot, trek je binnen de seconde je been terug, al dan niet een vloek mompelend. Die eerste terugtrekreflex verloopt onbewust: kleine pijnreceptoren in je teen worden getriggerd en creëren de elektrische impuls die via zenuwvezels naar de ruggengraat loopt. De reflexrespons keert automatisch terug naar het been waardoor je het terugtrekt. Pas nu het pijnsignaal je brein bereikt heeft wordt je je bewust van het onaangename nijpende gevoel in je teen. Je grijpt naar je teen. Die is gezwollen, al valt de schade wel mee. En uit het hele voorval heb je iets geleerd.

In de vorige eeuw nam men aan dat vissen (en andere dieren) niet lijden. Vandaag de dag gelooft nog steeds de helft van de bevolking dat dit klopt (Hasler et al., 2011). Waarom zouden vissen ook pijn voelen? Vissen hoor je toch niet schreeuwen van de pijn? Ook kunnen ze geen pijnlijke grimassen trekken, laat staan het vertellen. Ze moeten dus wel primitief en dom zijn… Toch is niets wat het lijkt. Tot de jaren 1980 opereerden artsen baby’s die nog niet konden praten – vanuit diezelfde logica – soms zonder verdoving (De Lima, Lloyd-Thomas, Howard, Sumner, & Quinn, 1996). En Australische boeren geloofden rotsvast dat schapen geen pijn voelen bij ‘mulesing’, het zonder verdoving wegsnijden van een lap huid rond het achterwerk om vraat door bromvliegen te voorkomen, vaak tegelijk met castratie en het afknippen van de staart. De schapen maakten tijdens en na de behandeling immers geen enkel geluid! Tot wetenschappers torenhoge concentraties van het stresshormoon cortisol maten bij de dieren. De schapen voelden wel degelijk pijn. Alleen heeft de evolutie hen geleerd de pijn geluidloos te ondergaan om niet nog meer roofdieren aan te trekken (Broom, 2001; Phillips, 2002).

De idee dat vissen geen pijn voelen omdat ze hun gevoelens niet uiten zoals mensen, is een relict van een oude filosofie overgenomen door het christendom. Die stelt dat de mens nu eenmaal superieur is, zowel intellectueel als in zijn capaciteit tot lijden (Nee, 2005). God staat aan de top van de hiërarchie, dan de engelen, en in dalende volgorde demonen, sterren, de maan, koningen, prinsen, edellieden, de gewone mensen, wilde dieren, gedomesticeerde dieren, bomen, planten etc. Deze op de mens gerichte zienswijze (antropocentrisme) gaat ervan uit dat dieren hun pijn niet bewust ervaren. Het niet bewust ervaren van pijn betekent echter niet dat vissen helemaal géén negatieve ervaringen ondergaan als gevolg van pijn en stress. Er bestaat geen twijfel over dat ook bij vissen pijn gepaard gaat met een negatieve ervaring. Dat is namelijk de evolutieve essentie van pijn: ervoor zorgen dat een ervaring die schade toebrengt aan een dier zo wordt aangevoeld, dat het dier het de volgende keer probeert te vermijden (Adriaens, 2017). De tegenovergestelde, antropomorfe zienswijze is minstens even bedrieglijk. Mensen die in deze valkuil trappen, projecteren menselijke gevoelens en ervaringen op dieren. M.a.w. ze denken dat een dier verliefd kan worden net zoals zij zelf verliefdheid ervaren, of dat het pijn lijdt exact zoals een mens (James D. Rose, 2002).

Lilia Chervova (Moscow State University) ontdekte dat forellen, kabeljauw en karper over heel hun lichaam nociceptoren hebben, vooral dan rond de ogen, neusgaten, staart en vinnen (Chervova & Lapshin, 2011). Dit is ook de reden dat mannelijke vissen die onderling strijden voor territorium vaak naar elkaars gevoelige vinnen happen.

Vervolgonderzoek van Braithwaite, Sneddon en Gentle zocht een verband tussen pijn en hogere bewustzijnsprocessen. Forellen herkennen en vermijden nieuwe voorwerpen in hun aquarium. Wanneer de onderzoekers bijvoorbeeld een rode toren van legoblokken in de aquaria installeerden, waren het de vissen die geen behandeling hadden gekregen of geïnjecteerd waren met een neutrale zoutoplossing die de toren meden. De met azijn gepijnigde vissen zwommen gewoon langs de nieuwe toren (Braithwaite, 2010). Het vermogen tot hogere cognitieve taken (bewustzijn van hun omgeving en voorzichtigheid) was kennelijk ernstig verstoord. Als ze het experiment herhaalden en morfine toedienden aan de vissen behandeld met azijn, dan meden ze de legotoren eens terug in hun aquarium geplaatst. Al mag dit een sterke aanwijzing zijn dat pijn de voorzichtigheid bij deze forellen beïnvloedt, toch is het nog geen bewijs voor een bewuste ervaring of een emotionele respons op pijn. Het kan ook dat morfine de nociceptie verstoort en of een algemene toestand van verdoving veroorzaakt (Weary, Droege, & Braithwaite, 2017). Daar kan tegenovergesteld worden dat de morfinegroep niet minder actief zwom en hetzelfde resultaat toonde bij toediening van het lokale verdovingsmiddel lidocaïne (Mettam, Oulton, McCrohan & Sneddon, 2011).

Een andere manier om het onderscheid te maken tussen een bewuste en een reflexieve reactie is het onderzoeken van variabele responsen. Zo zwemmen paradijsvissen die lage elektrische shocks ondergaan actiever rond, alsof ze een ‘ontsnappingsroute’ zoeken. Wanneer de intensiteit van de shocks verhoogd wordt, gaan ze zich net koest houden en  verdedigingsgedrag vertonen. Hier krijgt angst de bovenhand op hun pijngevoel, een fenomeen welbekend bij mensen en andere zoogdieren als de vecht-of-vlucht-reactie (‘fight-or-flight’). Dit is evolutionair gezien voordelig, gezien vluchten van een gevaarlijke situatie hogere overlevingskansen biedt dan stoppen om de wonden te likken (Maximino, 2011).

Eén van de meest overtuigende benaderingen is uitgedokterd door Lynne Sneddon. Zij vroeg zich af of de visjes bereid waren een kost te betalen om hun pijn te verlichten. Basisgegeven is dat zebravisjes bij voorkeur in een aquarium vertoeven rijk aan planten en structuur. Zelfs als Sneddon de zebravisjes injecteerde met azijn veranderde dit niets aan die voorkeur: alle visjes bevonden zich na de behandeling nog steeds in het verrijkte aquarium. Maar als een pijnstillend middel opgelost was in een kaal, leeg deel van het aquarium, verlieten ze hun geliefde versierde aquariumkamer voor het lege deel. Zebravisjes blijken dus bereid een prijs te betalen voor het verlichten van hun pijn (Sneddon, 2012, 2013). Ook forellen, die in een bepaalde zone van hun aquarium een lichte schok krijgen, leren snel om uit die zone weg te blijven. Maar als langs diezelfde kant naast hun aquarium een tweede bassin met een soortgenoot komt te staan, dan zijn ze bereid de lichte schokken te verdragen (Dunlop, Millsopp & Laming, 2006)! Deze voorbeelden zijn slechts het tipje van de ijsberg aan objectieve wetenschappelijke onderzoeken die het complexe vissengedrag in kaart brengen.

Wat er ook van zij, de meest recente onderzoeksresultaten lijken erop te wijzen dat vissen én een bewustzijn én pijnervaring kennen. Hoe het echter precies voelt om als visje pijn te lijden is onmogelijk na te gaan, maar dat de beestjes iets voelen is vrijwel zeker (Nagel, 1974).

De algemene regel inzake vissen is neergelegd in artikel 15 van de Wet rond dierenwelzijn van 14 augustus 1986 (www.ejustice.just.fgov.be/eli/wet/1986/08/14/1986016195/justel)

Een gewerveld dier mag slechts worden gedood door een persoon die daarvoor de nodige kennis en bekwaamheid heeft en volgens de minst pijnlijke methode. Tenzij in geval van heirkracht en noodzaak mag het enkel ter dood gebracht worden onder verdoving of bedwelming.

Deze regel dient ten alle tijde gevolgd te worden bij het doden van een gewerveld dier. Uitzonderingen hierop zijn toegestaan als het gaat om jacht, visvangst, pestbestrijdingen of andere rechtsvoorschriften. Maar ook hier mag het doden enkel gebeuren volgens de meest selectieve, snelste en voor het dier minst pijnlijke methode, zoals ook opgenomen in het Europese recht:

Bij het doden van dieren en daarmee verband houdende activiteiten wordt ervoor gezorgd dat de dieren elke vermijdbare vorm van pijn, spanning of lijden wordt bespaard.
(https://eur-lex.europa.eu/legal-content/NL/TXT/HTML/?uri=CELEX:32009R1099&from=FR)

Dit houdt in dat het dier bedwelmd moet worden, al is het niet vereist bij jacht of visvangst:

Vissen verschillen in fysiologisch opzicht aanmerkelijk van landdieren, en kweekvissen worden ook binnen een zeer afwijkende context geslacht en gedood, met name wat het inspectieproces betreft. Bovendien is het onderzoek naar de bedwelming van vissen veel minder ver gevorderd dan voor andere landbouwhuisdieren. Daarom dienen er afzonderlijke normen vastgesteld te worden voor de bescherming van vissen bij het doden. Dat betekent dat de voorschriften die van toepassing zijn op vissen, vooralsnog zoveel mogelijk tot de essentie beperkt moeten blijven.

Vlaanderen stelde wel een aantal reglementeringen op inzake visvangst. Iedereen die een visverlof aanvraagt krijgt dit visreglement in de bus. Hierin staat bijvoorbeeld waar wel of niet kan gevist worden, welk materiaal al dan niet gebruikt kan worden etc. Richtlijnen over het doden van vis of over het behandelen van vis staan er niet expliciet in. Het zijn vooral overkoepelende organisaties als Sportvisserij Vlaanderen en Sportvisserij Nederland die hun leden informeren over praktijken die vissen het minste leed berokkenen. Wallonië en Brussel hebben dan weer andere regelgevingen.

Er bestaat dus een – grijs – wettelijk kader, maar de handhaving laat vaak te wensen over.

Voor vissen in gevangenschap is men iets strenger. Soms volgen er boetes wanneer er geen naamplaatje bij een aquarium staat (wat verplicht is). En bij het slachten dienen ze bedwelmd te worden. Voor vissen in de vrije natuur zijn (vrijwel) enkel de algemene regels van het milieurecht beschikbaar om hen te beschermen voor zij gevangen worden. In alle geval moet wel de minst pijnlijke, snelste en meest selectieve methode gebruikt worden (Dr. Johan Van de Voorde, Academisch coördinator Leerstoel Dier en Recht UAntwerpen). Ook ecolabels houden alsnog weinig rekening met dierenwelzijn. Het Marine Stewardship Council of MSC-label, het bekendste ecolabel voor wildgevangen zeevoedsel goed voor een jaarlijkse wereldwijde aanlanding van 4 miljoen ton vis, stimuleert bijvoorbeeld het vermijden van visnetten die veel bijvangst met zich meebrengen (Mood, 2010).