“Altius, Citius, Fortius” of hoger, sneller en sterker: deze uitdrukking van de Romeinen gaat zeker op voor de ontwikkeling van de windturbines op zee (offshore). In GR45 (2016) stond te lezen dat er toen 181 windturbines op het Belgisch deel van de Noordzee actief waren, verdeeld over drie parken. Maar daar bleef het niet bij. In datzelfde jaar werd vanuit de haven van Oostende het Nobelwindpark gebouwd, in 2017 was het iets kalmer, maar 2018 belooft een grand cru jaar te worden (zie overzichtstabel). Het vijfde windmolenpark, Rentel, is intussen ver gevorderd met de installatie van in totaal 42 windturbines vanuit Oostende. Het zesde park, Norther, zal dit jaar de funderingen installeren en zal afgewerkt zijn in september 2019, met nog eens 44 molens. Kort erna komen nog de parken Northwester2 (22-70 turbines), Seastar (30) & Mermaid (28). Als alles naar wens verloopt zullen tegen 2020 negen offshore windparken, met in totaal 398-446 windturbines en een geïnstalleerd vermogen van 2,268 GW, operationeel zijn in het Belgisch deel van de Noordzee. Goed nieuws, want tegen 2020 heeft de Europese Unie zich voorgenomen om de uitstoot van broeikasgassen met 20 procent te verminderen in vergelijking met 1990. Ook België heeft deze belofte gemaakt en de bouw van windmolenparken helpt bij het halen van deze doelstelling. Dat het hier overigens om een meer dan behoorlijke kapitaalinbreng gaat, moge duidelijk zijn. De gezamenlijke investering van de eerste 6 parken (C-Power t.e.m. Norther) van 2009 t.e.m. 2019 bedroeg 5,773 miljard EUR. Om dit bedrag in verhouding te plaatsen: dit is 1,3% van het Bruto Binnenlands Product (2017 als referentiejaar).

Eenmaal alle huidige 9 windparken gebouwd zijn (voorzien tegen 2020-2021) komen er in principe bijkomende zones voor offshore windparken. Dit is nog onder voorbehoud van de lopende consultatie voor het nieuwe Marien Ruimtelijk Plan 2020-2026 (alsook de uitvoering van o.a. het Energiepact). Met deze nieuwe zoekvensters voor offshore windenergiewinning komt het streefdoel van 4 GW offshore wind energieproductie in het vizier. In het ontwerp Marien Ruimtelijke Plan 2020-2026 zijn 3 nieuwe zones afgebakend: Fairybank (ca 109km²), Noordhinder Zuid (ca 65km²) en Noordhinder Noord (ca 44,5km²), goed voor in totaal ca 218 km².

De windturbines zelf zijn opgebouwd uit een fundering (zie Grote Rede 29: www.vliz.be/nl/de-grote-rede), een verbindingstuk (de gele ‘transition pieces’ aan de waterlijn), de toren, een generator (of ‘nacelle’) en de wieken. Windturbines op zee worden steeds groter, zowel in de lengte van de bladen als naar vermogen. Zo is een blad van een MHI Vestas turbine van Norther even lang als 9 dubbeldekbussen! Leuk weetje: de tip van dit blad scheert met een snelheid van 374 km/u door de lucht, bijna even snel als de Bugatti Veyron, een van de allersnelste (en duurste) sportwagens momenteel op de markt. Eenmaal geïnstalleerd reikt de tip van het blad 187,5m hoog, of bijna dubbel zo hoog als het Atomium (102m).

Een offshore windturbinepark bestaat uit meer dan windturbines. Om de stroom aan wal te krijgen zijn er kabels nodig. Zogenaamde infield kabels verbinden 5-6 windturbines met elkaar en leiden de stroom naar een offshore sub-station (hoogspanningsstation). Deze bundelt en stabiliseert de stroom, verhoogt het voltage naar 220kV hoogspanning en brengt ze via een export kabel naar het sub-station aan land. Van daaruit is het park verbonden met het elektriciteitsnet. Een enkele 8 MW-windturbine kan ongeveer 9500 gezinnen jaarlijks van groene stroom voorzien. Voor de volgende parken gaat ELIA (de beheerder van het hoogspanningstransmissienet) een groter en modulair hoogspanningsstation bouwen, waarop Northwester2, Seastar en Mermaid vervolgens kunnen aansluiten.

Bij de aanleg van een windpark streeft men naar een optimaal rendement en een zo efficiënt mogelijk gebruik van de ruimte. In een Belgisch park wordt gemiddeld 8,6-9,5 MW/km² geproduceerd (naargelang men de volledige zone van 264 km2, inclusief de bufferzones, of de effectieve parkzones à 238 km² beschouwt). Dit is hoog en suboptimaal in vergelijking met de omliggende landen. De Europese sectorfederatie ijvert daarom voor een lagere parkdichtheid van maximum 5 MW/km². Bij deze lagere dichtheden is er nog steeds mogelijkheid tot meervoudig gebruik van de ruimte, naast meer opbrengst en minder slijtage (dus lagere kosten).

Ongetwijfeld de meest tot de verbeelding sprekende schepen zijn de jack up vessels (jackups). Hoog uit torenend boven de Oostendse skyline zijn ze dan ook niet te negeren. Deze ‘drijvende kranen’ met een groot dek voor het transport van onderdelen zijn de werkpaarden bij de installatie. Omdat een kraan op een drijvend schip niet stabiel genoeg is om zware lasten hoog te heffen, beschikken ze over zogenaamde ‘jacks’ (poten). Met die op en neer beweegbare jacks kan het platform desgewenst op de zeebodem worden gepoot en daar stabiel verankerd. Voorbeelden zijn de groene ‘Neptune & Innovation’, de blauwe ‘Vole au Vent’, en de rode ‘Bold Tern’. De 'Vole au Vent' kan bijvoorbeeld tot 134 ton meer dan 100m boven het dek hijsen. De ‘Orion’, die in 2019 in de vaart zou moeten komen, heeft een immens dek om in één vaart nog meer turbines, bladen of funderingen mee te nemen. Deze laatste zal zelf kunnen hijsen tot 170m hoogte. De toekomst verzekerd!

Voor de kabels en voor het aanbrengen van stenen rond de fundering zijn andere installatieschepen nodig. Kabelleggers zijn speciaal uitgeruste schepen die beschikken over een trommel om de elektriciteitskabel te vervoeren en voorzichtig op de zeebodem in te graven. Voorbeeld is de ‘Isaac Newton’. Het ingraven gebeurt door sleuvengravers, een soort ploeg die de zeebodem openlegt om de kabel daarin te begraven. Deze kabels zijn tot 60 km lang en wegen tussen de 80 tot 120kg per lopende meter. Valpijpschepen als de ‘Rollingstone’ of de ‘Flintstone’ worden dan weer ingezet om rondom de fundering of op het kabeltraject steenrotsen te storten om zo zanderosie te voorkomen. Daarvoor hebben ze een soort robotarm die op de zeebodem heel precies stenen kan aanbrengen.

En de specialisatie in de sector is hiermee niet ten einde. Zo bouwde het Deense Kriegers Flak project eind vorig jaar in de haven van Oostende twee gravitaire funderingen rechtstreeks op het varend ponton ‘Boabarge 37’. Deze semi-submersible is speciaal ontworpen om een zware en volumineuze lading te vervoeren, waarbij het schip deels afzinkt en deels onderwater komt te liggen, om zo de lading over het dek te positioneren. Een ander voorbeeld is de ‘Goliath’ die via een float-on op het dek van de semi submersible Kang Sheng Kou een lift kreeg naar China, om daar offshore windprojecten uit te voeren. Recent verschenen in de haven van Oostende ook nieuwe transportschepen met een uitschuifbare boeg (roll on – roll off principe). Ze worden op de Noordzee ingezet voor het vervoer van onderdelen van windmolens. Een speciale overkapping beschermt de kostbare lading tegen weersinvloeden en zeewater. Zo transporteerde de ‘Rotra Vente’ recent nog de nieuwe Siemens ‘Gamesa’ windturbine nacelles en wieken naar Oostende.

Een ander type voertuigen zijn de aanlanders zoals de ‘Moonfish’ en ‘Sunfish’. Deze rupsvoertuigen zijn specifiek ontworpen om kabels te begraven in de moeilijke en kwetsbare zone van de vooroever en het strand. Moeilijk omdat schepen hier onvoldoende diepgang hebben terwijl de kabel tot 3 meter diep dient te worden ingegraven. Vaak zijn dit ook kwetsbare zones omwille van de aanwezige biodiversiteit. Daarom worden ze met hele brede rupsbanden uitgerust, om de druk op de bodem en de in de zeebodem levende dieren zo laag mogelijk te houden.

Crew transfer vessels (CTVs) worden aanzien als de taxi’s op zee, al zijn ze ook uitgerust met kleinere kranen of apparatuur om (onderwater)metingen uit te voeren. CTV’s brengen de onderhoudsteams zo snel en comfortabel mogelijk naar de offshore parken. In 2016 waren ze goed voor 2652 of 8,1% van de commerciële scheepsbewegingen in de haven van Oostende. Voorbeelden zijn de ‘Attender’, ‘Aquata’ & ‘Arista’, ‘Geosurveyor X’ en ‘Windcat 7’.

En omdat lange vaartijden – 1 à 2 uur enkele reis tot aan de windparken zijn gebruikelijk – ten koste gaan van de werkbare uren offshore, wordt meer en meer ingezet op hotelschepen. Deze service operations vessels (SOVs) huisvesten onderhoudsploegen op zee die zo minder tijd verliezen met het spreekwoordelijke woon-werkverkeer. Bovendien hebben ze een voorraad aan reserveonderdelen aan boord. Voorbeelden zijn de (rode) ‘Mercator’, ‘Faraday’ en ‘Siem Moxie’.

Tot slot organiseren bepaalde rederijen in het seizoen toeristische vaarten naar de offshore windparken. Let wel: er dient ten alle tijde een veiligheidsafstand van 500m rondom de perimeter van het windpark gerespecteerd te worden. Varen tussen de windturbines is met andere woorden niet toegelaten.

In de praktijk is men natuurlijk afhankelijk van de seizoenen, de weersomstandigheden, de beschikbaarheid van de (zeldzame en dus dure) installatieschepen en bepaalde wettelijke randvoorwaarden. Zo mogen er tussen 1 januari en 30 april geen funderingen geheid worden. Dan immers zijn grote aantallen wettelijk beschermde bruinvissen – onze kleinste dolfijn die zeer gevoelig is voor onderwatergeluid – aanwezig voor onze kust. Ook de golven en vooral de wind kunnen bij installatie beperkende factoren zijn. In de lente- en zomermaanden (maart t/m september) is de kans op goed “werkbaar” weer het grootst. Meestal duurt een volledige installatie twee seizoenen: het ene zomerhalfjaar de funderingen, het volgende het hoogspanningsstation en de windturbines. Tegelijk laten de nieuwe technieken toe om ook in de herfstmaanden werkzaamheden te verrichten. De parken die nu in aanbouw zijn, volgen dit ritme. Voor Rentel is men in juli 2017 gestart met de installatie van de 43 funderingen en in oktober was de installatie ervan rond. Ondertussen werd werk gemaakt van het plaatsen van de export kabel (hoofdkabel naar land) en de infield kabels (tussen de windturbines). En in januari en mei 2018 startte de installatie van respectievelijk het offshore transformator platform en de windturbines. Normaliter moet dit leiden tot een volledig operationeel windpark tegen het einde van 2018, of dus na nauwelijks anderhalf jaar effectief werken op zee. De 2-4 jaar projectontwikkeling die daaraan voorafgaan zijn hier niet in mee gerekend. Het Norther park beoogt een vergelijkbare planning.

Te land, ter zee en in de lucht: offshore wind bevindt zich overal. De toekomst voor offshore wind belooft veel goeds, maar een gunstige wind is natuurlijk altijd welkom. De komende 4 jaar zal er in België elk jaar bijgebouwd worden, net als in de rest van Europa. Na voltooiing van de eerste 9 windparken zullen die in ongeveer 10% van de Belgische elektriciteitsvraag voorzien. Na 2020 komen er normaliter nieuwe zones bij, zoals voorzien in het ontwerp van het nieuw Marien Ruimtelijk Plan voor de periode 2020-2026. Bij een totaal geïnstalleerd vermogen van 4000 MW of 4 GW tegen 2030, kan zo 6 miljoen ton CO2eq uitstoot bespaard worden. Dit halveert zowat de uitstoot te wijten aan elektriciteitsproductie. Offshore wind zou dan instaan voor ca 15-20% van de elektriciteitsvraag in ons land.

In de haven van Oostende zijn de activiteiten intussen duidelijk zichtbaar. De directe en indirecte jobcreatie is niet min: de Belgische offshore windsector zal inclusief export tussen 2010 en 2030 zo’n 15-16.000 jobs vertegenwoordigen. De sector zet volop in op kostenreductie en meervoudig ruimtegebruik, ook in het kader van het behoud en de versterking van de biodiversiteit. In samenwerking met kennisinstellingen en onderzoekscentra wordt geïnnoveerd in de planning, het ontwerp, de installatie en het onderhoud van de parken. De Belgische expertise wordt volop geïnternationaliseerd. De maritieme installateurs hebben het voorbije jaar vele buitenlandse projecten uitgevoerd. Nu gaan ze ook zelf buitenlandse projecten ontwikkelen. En de toeleveranciers zien deze buitenlandse markten als exportmogelijkheid. Met andere woorden: het gaat de sector voor de wind.

Mijn tweede dochter knijpt zachtjes in mijn hand.  Papa, wanneer gaan we nu op een cruise op een hotelboot? Tegelijk trekt mijn zoon aan mijn andere hand omdat hij naar de coole “robotboot” wil gaan. Nu mag ik dus op zoek gaan naar een familiecruise op een hotelrobotboot. Iemand suggesties?

Voorwaarde is dat je erkend bent en je vondsten meldt aan het agentschap Onroerend Erfgoed (zie kadertekst). Dit is geen onverwachte koerswijziging. In Engeland en Wales brengt het Portable Antiquities Scheme al twintig jaar lang detectievondsten in kaart met behulp van een vrij toegankelijke Finds Database (finds.org.uk). Het draagt zo in sterke mate bij tot erfgoedbeheer en -onderzoek. Ook in Vlaanderen moet dit kunnen, dankzij de nieuwe wetgeving en het recent gelanceerde MEDEA-platform voor de ontsluiting van dergelijke vondsten (zie verder).

Dit artikel illustreert het in ons land tot nog toe onderbenutte wetenschappelijke potentieel van dit soort archeologische metaalvondsten, aan de hand van vroegmiddeleeuwse voorbeelden uit het Vlaamse kustgebied. Die vondsten zijn bijeengebracht voor een reizende tentoonstelling naar aanleiding van de opstart van MEDEA. Ze werd georganiseerd in samenwerking met het Romeins Archeologisch Museum Oudenburg, Raakvlak, Raversyde ANNO 1465, de Vereniging voor Oudheidkundig Bodemonderzoek West-Vlaanderen (VOBOW) en de Provincie West-Vlaanderen. Twaalf detectorgebruikers waren bereid vondsten uit hun collecties hiervoor ter beschikking te stellen. Samen bieden deze vondsten nieuwe inzichten in het leven van onze voorgangers tussen de 6de en 11de eeuw n.Chr., een periode die zeker in het kustgebied nog al te vaak wordt beschouwd als een duistere tijd, een hiaat in de geschiedenis.

Metaalvondsten bieden nieuw inzicht in hoe dit landschap geleidelijk door de mens werd ingepalmd. Decoratieve metalen voorwerpen, zoals kledij-accessoires, zijn vaak relatief nauwkeurig te dateren (zie foto). Daarnaast tonen ze een minder vertekende geografische spreiding dan andere archeologische bronnen. Opgravingen, bijvoorbeeld, gebeuren voornamelijk daar waar infrastructuurwerken en andere grote bouwprojecten plaatsvinden. Het meest westelijk deel van de kustvlakte blijft hierdoor in zekere mate onderbelicht.

Op grote landschappelijke schaal ondersteunt dit soort vondsten bovendien eerdere inzichten zoals verkregen uit de min of meer gebiedsdekkende dataset van de vroegmiddeleeuwse nederzettingsnamen (zie kaart). Daaruit blijkt dat het oosten en midden van de kustvlakte al in de 7de en 8de eeuw bewoond is, terwijl het gebied ten westen van de IJzer – het geulgebied waarin de toenmalige IJzer uitmondde – pas in de loop van de 9de eeuw ingenomen wordt. De spreiding en datering van de metaalvondsten vormt zo een onafhankelijke bevestiging van die observatie.

In gebieden waar de precieze locatie van voldoende vondsten bekend is, kunnen ook kleinschaliger ontwikkelingen gereconstrueerd worden. Dit is bijvoorbeeld het geval rond de geul die vanaf het plateau van Izenberge richting Veurne loopt, een regio waarvoor verder amper archeologische informatie bestaat. Enkele vroege vondsten – waaronder een van de topstukken, een gouden vingerring uit de Merovingische periode (zie foto) – zijn gedaan op de rand van het plateau. Ze geven aan dat mensen waarde hechtten aan deze locaties, met een uitkijk op het moeilijk toegankelijke wadden- en schorrengebied. De geul voorzag bovendien een vaarroute naar zee, met mogelijke handel als gevolg. Twee 7de-eeuwse muntvondsten wijzen wellicht in die richting. De jongste munt is aangetroffen op de geulsedimenten, dichtbij de plateaurand, en geeft dus aan dat tegen deze tijd het opslibbingsproces was begonnen. Een duidelijker aanduiding van die landschappelijke ontwikkeling en de menselijke respons daarop, is een vondstconcentratie in de buurt van Bulskamp, verder op de geulrug. De vroegste vondsten hier dateren uit de 9de eeuw (zie kaart).

Het in kaart brengen van deze metaalvondsten loont dus: het brengt voorheen onbekende archeologische sites aan het licht, maar laat ook toe de ontwikkeling van het culturele en zelfs natuurlijke landschap te volgen in een relatief fijne chronologische resolutie. 

De reeds aangehaalde 7de-eeuwse munten zijn dankzij hun beperkte dateringsinterval niet enkel ideale gidsfossielen om landschappelijke ontwikkelingen te traceren. Ze belichten ook de economische geschiedenis van de kustvlakte. Uit historische en archeologische bronnen is welbekend dat wol het voornaamste product van de kustvlakte was. Schorren en zoutweiden zijn immers erg geschikt voor schapenteelt. De muntvondsten – klein in aantal, maar zeldzaam in dit tijdsfragment van de vroege middeleeuwen – bevestigen het beeld van een vrije klasse boeren in de kustvlakte, die hun eigen producten konden verhandelen en daar in klinkende munt voor werden betaald door bezoekende handelaars.

Naast de regio Bulskamp kunnen we nog een tweede, voorheen onbekende handelsplaats identificeren in Koolkerke (deelgemeente van Brugge). Een opmerkelijke concentratie sceatta’s hier (zilvermuntjes geslagen in wat nu Nederland is) wijst wellicht op het bestaan van een al dan niet tijdelijke en relatief kleinschalige markt in de late 7de en vroege 8de eeuw, waar de producten van de kustvlakte werden verkocht (zie foto). Ze getuigen van de opname van de Vlaamse kustvlakte in de Friese handelssfeer die zich uitstrekte van Denemarken en oost-Engeland tot het Duitse Rijnland.

Het merendeel van de metaalvondsten in de dataset zijn mantelspelden of fibula’s. De decoratieve aard van deze kledij-accessoires laat toe om naast economische ook de sociale en culturele contacten van de kustbewoners te traceren. Een versierde mantelspeld was immers meer dan een simpel gebruiksvoorwerp: de stijl en iconografie van de versiering vertellen ook iets over de drager en hoe die sociaal en cultureel genetwerkt was.

In die zin is het opvallend dat in de loop van de 8ste eeuw een toenemende noordelijke invloed kan herkend worden. Deze uit zich in de vorm van gelijkarmige fibula’s van het zogenaamde ‘Domburgtype’, naar een belangrijke vindplaats in Zeeland en een van de grote knooppunten in het Friese handelsnetwerk. Deze noordelijke invloedssfeer is aanvankelijk beperkt tot de oostelijke helft van de Vlaamse kustvlakte en haar randgebieden, maar breidt zich verder uit in de loop van de 9de en 10de eeuw ten koste van Noord-Franse fibulatypes. Hetzelfde patroon zien we ook bij Noord-Frans importaardewerk, dat geleidelijk plaats ruimt voor voorwerpen uit het Rijngebied (zie foto). Of hoe economie en mode hand in hand gaan.

De metalen vondsten informeren ons op sociaal en cultureel vlak niet enkel over externe invloeden. Zeker vanaf de 10de eeuw lijken er in het Vlaamse kustgebied ook regionale productietradities te ontstaan. Dit blijkt uit vondsttypes die binnen de regio frequent voorkomen, maar daarbuiten eerder zeldzaam zijn. De meest opvallende zijn de griffioenfibula’s. Deze ronde, relatief massief uitgevoerde en opengewerkte schijffibula’s, hebben veelal een gelobde rand en tonen doorgaans een sterk geschematiseerde dierfiguur, soms herkenbaar als een gevleugelde viervoeter (zie foto). Aandachtige observatie laat weinig twijfel dat de bedenkers van dit type hun inspiratie haalden in het ruimere Noordzeegebied. In dit gebied circuleerden toen allerlei (opengewerkte) fibula’s met diermotieven, van vogels tot het Lam Gods, in meer naturalistische of eerder Scandinavisch geïnspireerde stijlen. De Vlaamse vondsten vormen hierbinnen een samenhangende subcategorie. De (wellicht vrouwelijke) dragers moeten dan ook herkenbaar zijn geweest als een eigen groep met een specifieke geografische herkomst. Daarnaast wijst de schijnbare afwezigheid van deze vondsten in het Vlaamse binnenland op het ontstaan van een eigen identiteit in het Vlaamse kustgebied. Wellicht is het geen toeval dat net dan het kustgebied de kernregio wordt van een nieuwe, machtige politieke entiteit, namelijk het graafschap Vlaanderen.

Een tweede, gelijktijdige categorie metaalvondsten hoort in dezelfde periode thuis: paardentuig van het ‘Anglo-Scandinavisch’ type (zie foto). De vorm en stijl van deze decoratieve onderdelen van stijgbeugels, wangplaten en andere paard-rij-accessoires verwijst overduidelijk naar gelijkaardige voorwerpen uit oostelijk Engeland, het vestigingsgebied van Deense kolonisten een eeuw eerder. Het verschijnen van deze categorie paardenrijtuig in de late 10de of 11de eeuw is ook om een andere reden betekenisvol. Ze weerspiegelt het verschijnen van een klasse van ruiters, een enigszins kapitaalkrachtige groep van vrije boeren en domeinbeheerders die rijdiensten verleende voor de graaf. Voor haar uiterlijke profilering richtte deze klasse zich klaarblijkelijk op de Anglo-Deense ridderklasse. Onder Knut de Grote (1016-1035), de vorst die Engeland en Denemarken wist te verenigen, was het Anglo-Deense gebied dé grootmacht in het Noordzeegebied. We mogen in de keuze voor een Anglo-Deense look dus misschien meer lezen dan een modefenomeen, verspreid over het aloude Noordzeenetwerk. Het weerspiegelt misschien ook culturele en sociale weerstand tegen de Ottoonse machtsontplooiing die zich afspeelde in het Duitse Rijk aan de overzijde van de Schelde, de grens met het Vlaamse grondgebied.

Deze case-study van landschap, economie, maatschappij en identiteit in een kleine hoek van Vlaanderen gedurende een periode van enkele eeuwen, toont dat het samenbrengen van metaaldetectievondsten heel wat nieuwe, onvoorziene inzichten kan opleveren. Om dat mogelijk te maken, moeten echter twee voorwaarden vervuld worden.

Een eerste voorwaarde betreft het correct documenteren van vondsten gedaan met metaaldetectoren. De kritiek uit archeologische hoek als zouden dit soort vondsten “uit hun context zijn gerukt”, klopt alvast niet. Volgens de ‘Code voor Goede Praktijk bij het Onroerenderfgoeddecreet’ is metaaldetectie immers enkel toegelaten in de bovenste 30 cm van de bodem, een laag die samenvalt met een sowieso verstoorde ploeglaag. Wel moet van elke individuele vondst de vindplaats genoteerd worden. Dat gebeurt best zo precies mogelijk, bij voorkeur in de vorm van exacte geografische coördinaten gemeten met een gps (bv. in een smartphone). Dit laat toe om de vondst later te situeren in haar landschappelijke context. De geomorfologie en historische context van een gegeven locatie zijn immers van primair belang bij de interpretatie van een vondst. Een precies coördinaat bijhouden is daarnaast een vereiste om de vondst later in verband te kunnen brengen met andere archeologische observaties. Daarbij denken we niet enkel aan opgravingen, maar ook aan andere metaalvondsten, al dan niet van dezelfde zoeker. Dit geldt zowel voor topvondsten als voor schijnbaar onbeduidende voorwerpen. Die laatste winnen in een breder vondstensemble immers vaak aan betekenis. Zo kunnen verspreidingspatronen van musketkogels, een erg courante en op het eerste zicht weinig enthousiasmerende vondst, de onderzoeker bijvoorbeeld informeren over het verloop van schermutselingen en veldslagen. Of gietresten en andere overblijfselen van metaalbewerking, aangetroffen in het gezelschap van dateerbare artefacten, kunnen licht werpen op ambachtelijke productie in het verleden.

Een tweede voorwaarde is dat de vondsten met bijhorende informatie ook beschikbaar worden gemaakt voor onderzoekers en erfgoedbeheerders. Het is een wettelijke verplichting voor erkende detectoristen om alle archeologisch relevante vondsten sinds 1 april 2016 meteen te melden aan het Agentschap Onroerend Erfgoed. Het platform MEDEA (www.vondsten.be) gaat nog een stap verder. Naar het voorbeeld van het Britse Portable Antiquities Scheme heeft deze publiek toegankelijke databank voor vondsten gedaan met metaaldetectoren een eenvoudig doel voor ogen: zoveel mogelijk informatie hierrond ontsluiten voor een breed publiek (exacte vondstlocaties en persoonlijke informatie worden afgeschermd.) MEDEA neemt, naast nieuwe vondsten, ook de vroegere vondsten uit talloze reeds bestaande collecties op.

Gebruikers van metaaldetectoren kunnen zelf de basisinformatie en foto’s van hun vondsten invoeren in de databank. MEDEA voorziet ook in vondstregistratie via derden, bijvoorbeeld in het kader van een regionale erfgoeddienst, een heemkundige kring of een onderzoeksproject. Eens gepubliceerd kunnen kenners – professioneel of liefhebber – determinaties en andere informatie aan de vondstfiche toevoegen. Door op deze wijze, via crowdsourcing, de samenwerking tussen zoekers en archeologen te stimuleren, hoopt MEDEA een referentiedatabank te worden voor iedereen met interesse in archeologische artefacten en de geschiedenis van het Vlaamse landschap. MEDEA is geen doel, maar een werktuig, een hulpmiddel dat moet leiden tot een betere kennis en bescherming van ons gemeenschappelijk erfgoed. En tot een beter wederzijds begrip en samenwerking van al wie ermee begaan is.

De plastic vervuiling van de oceaan kwam in het wereldnieuws rond de eeuwwisseling. Amerikaanse oceanografen (zie kader) meldden toen grote hoeveelheden drijvend zeeafval in de Stille Oceaan, daar samengebracht door gigantische draaikolken of ‘gyres’. Intussen weten we dat elk van de vijf grote roterende zeestromingen wereldwijd marien zwerfvuil aanzuigt. Ze concentreren op volle oceaan het plastic afval van het omringende vasteland tot zogenaamde ‘afvaleilanden’. De Noordzee mag dan wel buiten de invloedsfeer van die grote oceaankolken liggen, ook hier dragen zeestromingen bij tot de verspreiding van het kunststofafval tot ‘plastic soep’!

Dat er ook plastic in onze Noordzee zit, blijkt al vlug wanneer je na een storm op het strand gaat wandelen. Dan liggen er grote hoeveelheden uit zee aangespoeld afval aan de vloedlijn. Plastic flessen, blikken, visnetten, ballonnen, sokken, verfborstels, snoeppapier, te veel om op te noemen.

Gemiddeld treft men op onze stranden per honderd meter 136 voorwerpen zwerfvuil. Ongeveer 80% daarvan bestaat uit plastic. Het overgrote deel van het plastic dat aangetroffen wordt in zee is afkomstig van het land. Strandtoerisme is een voor de hand liggende bron: drankkartons en kunststofverpakkingen van etenswaren zijn goed voor jaarlijks 317 kg per honderd meter strand. Ook alomtegenwoordig tussen zand en schelpen: de sigarettenpeuk, of liever gezegd massa’s sigarettenpeuken. Ondanks de vele opruimcampagnes komt een groot deel van dit toeristische afval in zee terecht door getijdenstromingen en wind. Het leeuwendeel van het afval afkomstig van land belandt echter in zee via de rivieren. Momenteel is nog niet veel onderzoek uitgevoerd naar de bronnen en de aanwezigheid van plastic in onze Vlaamse waterlopen.

Plastic kan ook rechtstreeks in zee belanden. Zo wordt nog steeds behoorlijk wat afval ‘gemorst’ vanop allerhande schepen. Aan de Belgische kust zijn bijvoorbeeld vaak “pellets” te vinden, kleine ronde plastic korrels die makkelijk te vervoeren zijn en de grondstof vormen voor de productie van allerhande plastic voorwerpen. Bij vervoer op zee kunnen door (onopzettelijk) verlies, bijvoorbeeld bij storm, pellets in het mariene milieu en op het strand terechtkomen. Ook plastic lijnen of netten uit de aquacultuur en de visserij gaan op zee verloren. Geschat wordt dat elk jaar wereldwijd ongeveer 640.000 ton aan vistuig in het marien milieu verdwijnt. 

De bodem van de Belgische Noordzee bevat gemiddeld 126 stukken zwerfvuil per km², waarvan ongeveer 90% uit plastic bestaat. We weten dat de meeste soorten plastic drijven. Maar waarom zinkt het plastic dan naar de zeebodem? De belangrijkste reden hiervoor is dat plastic in zee na een tijdje begroeid geraakt met allerhande levensvormen, zoals bacteriën, mosselen en zeepokken. Deze maken het plastic zwaarder en doen het vervolgens naar de zeebodem zinken. Dat kan ergens dichtbij het strand zijn, maar evengoed in de diepzee.

De zogenaamde microplastics, plastic deeltjes tussen 0,001 en 1 mm groot en niet met het blote oog waarneembaar, zijn vandaag een ‘hot topic’. Ze komen rechtstreeks in het milieu terecht, bijvoorbeeld via het waswater na het machinaal wassen van synthetische kledij of mee met het huishoudelijk afvalwater. Ook verwerkt als plastic ‘micro-beads’ (kunststof ‘microparels’ in tandpasta’s, scrubs, andere cosmetica) of als verweringsproduct van synthetische verven, coatings en autobanden vinden ze hun weg naar ons leefmilieu. Daarnaast ontstaan microplastics ook door het verbrokkelen van grote plastic voorwerpen, al dan niet rechtstreeks in het marien milieu. De inwerking van zonlicht, golfkracht of zand maakt het plastic immers broos waardoor het geleidelijk aan in minuscule stukjes plastic verbrokkelt.

Deze kleine kunststoffen deeltjes komen werkelijk overal terecht. Onze zeebodem bevat 50-330 microplastics per kg (droog) zand. In havenslib, zoals gemeten in Oostende, kan dit oplopen tot meer dan 3.000 microplastics per kg (droog) sediment. En rivierslib, zoals dat van de Schelde, spant de kroon met tot 50.000 microplastics geteld per kg (droog) sediment!

Wat de échte impact is van microplastics op het mariene ecosysteem en op de mens, is vandaag nog onduidelijk. Vast staat dat ze aanwezig zijn in zeevoedsel (vis, zeevruchten) en tal van andere voedingswaren, wat een bedreiging kan vormen voor onze voedselveiligheid. Momenteel bestaan er nog geen voedingsnormen voor microplastics, en zijn er niet genoeg wetenschappelijke gegevens beschikbaar om de risico’s voor de volksgezondheid betrouwbaar in te schatten. Daarnaast loopt momenteel heel wat onderzoek naar de effecten van deze microplastics op de conditie van allerlei zeedieren. En daaruit blijkt alvast dat ook het oceaanecosysteem in de klappen deelt. Het positieve nieuws uit deze wereldomvattende studie van het VLIZ, de Universiteit Gent en de Universiteit van Wageningen is dat gemiddelde concentraties aan drijvende microplastics in zee vandaag nog onder de als veilig geachte waarde van 6650 deeltjes/m3 zit. Negatief is echter dat lokaal in havens en riviermondingen die grens nu al is bereikt, én dat tegen 2100 – met de verwachte toename in de productie van kunststof – ook de gemiddelde waarden aan microplastics dreigen het globale ecosysteem van de oceaan te ontwrichten.

Voor wat de effecten op de menselijke gezondheid betreft zijn er twee belangrijke onderzoekspistes. Enerzijds gedraagt het plastic in zee zich als een soort ‘spons’ voor diverse vervuilende chemische stoffen. Deze gifstoffen zijn niet zo goed oplosbaar in water, maar hechten net hierdoor des te liever op plastic. Zo worden verschillende soorten POPs (persistente organische polluenten), waarvan gekend is dat ze negatieve gevolgen hebben op onze gezondheid en het milieu, aangetroffen op plastic zwerfvuil. Verder is het nog onduidelijk of micro-plastics – en bij uitbreiding de allerkleinste deeltjes ‘nano-plastic’ – zelf ook effecten kunnen genereren in het lichaam. Hoe vlot geraken ze door long- en darmwand? En wat zijn de gevolgen van deze lichaamsvreemde kunststoffen op de menselijke gezondheid?

Tenslotte kunnen plastic voorwerpen in zee ook optreden als ‘taxi’ voor allerlei levende wezens (bv. mosdiertjes, zeepokken, anemonen en mosselen). Omdat plastic zo persistent is in het milieu, en dus niet afbreekt, kunnen zeediertjes zeer lang blijven liften op stuken drijvend of zwevend plastic. Zo zorgt hun “mobiele thuis” ervoor dat ze grote afstanden afleggen en soms zelfs in nieuwe leefgebieden terechtkomen, waar ze eigenlijk helemaal niet thuishoren. En dat is geen goede zaak want door deze onnatuurlijke verspreiding kunnen ze het natuurlijk ecosysteem verstoren. Maar ook micro-organismen, zoals bacteriën en schimmels, kunnen zich nestelen op plastic voorwerpen in zee.

Onderzoekers troffen in de Noordzee meer dan 1000 unieke en verschillende types bacteriën op plastic afval. Sommige daarvan zijn mogelijks ziekteverwekkend voor zeedieren, maar ook voor de mens. Zo werden op plastic afval in de Noordzee en de Stille Oceaan bacteriën gevonden behorende tot het geslacht Vibrio. Vermits dit genus ook gevaarlijke soorten omvat – zoals de van nature in brak en zout water voorkomende cholera-bacterie V.cholerae – is waakzaamheid hier geboden. Hoewel er tot dusver nog geen specifieke gevallen beschreven zijn, zullen studies moeten uitwijzen of plastic een drager (naar mens en/of milieu) kan zijn voor ziekteverwekkende bacteriën en virussen, en wat de mogelijke impact is op het marien ecosysteem en de volksgezondheid.

Micro-organismen vastgehecht op marien zwerfvuil hoeven we niet enkel als iets kwalijks te zien. Mogelijk zijn bepaalde bacteriën zelf in staat om het plastic in zee te ‘bio-degraderen’. Klinkt nu nog sciencefiction, maar stel je voor: al dan niet genetisch gewijzigde bacteriën die ons marien zwerfvuil opvreten! Te mooi om waar te zijn?

Tenslotte brengt de aanwezigheid van plastic in zee en op het strand ook behoorlijk wat kosten met zich mee. Een bevraging van de kustgemeentes leert dat de kost om het strand van een gemeente net te houden gemiddeld € 32.375 per jaar bedraagt (cijfers 2009-2010). De gemeentes geven ook aan dat die kost stijgt door de breder wordende stranden, en door de verhoging van de kosten voor afvoer en arbeid. Het inzetten van een strandreiniger kostte in 2009-2010 bijvoorbeeld gemiddeld €144,40 per uur. Ook op zee zorgt afval voor onvoorziene kosten: uit een bevraging van een 11-tal vissers in 2010 bleek dat bij 8 van hen jaarlijks een of meerdere propellers verstrikt waren geraakt in drijvende rommel.