“Tjaer achtienhonderd vierenvijftig, den dertienden januari, vier uren namiddag, voor ons Joannes Baptiste Vuylsteke, burgemeester, ambtenaar van den burgerlijke stand der gemeente Gheluwe, arrondissement Yper, Provincie West-Vlannderen, verschenen Carolus Ludovicus Pype, oud zevenendertig jaeren, landsman geboren en wonende te Gheluwe, welke ons vertoond heeft een kind van het mannelijk geslacht, geboren gister ten acht uren ’s avonds. Van hem, verklerder en van Ursula Deltour, oud éénendertig jaeren, geboortig van Haerelbeke, zijne huisvrouw, dus welk kind hij verklaerd heeft te willen geven de voornamen Hendricus Fredericus. Gezeide vertooning en verklaering gedaen in ’t bijwezen van Charles van Ryckeghem, oud vijfenveertig jaeren, gemeentesecretaris en van Desiré Huys, oud tweeentwintig jaeren, schrijver, beiden voornoemden van Gheluwe, welke met den vader en ons dezer akt getekend hebben naer de gedaene voorlezeing” (getekend: Ch. Van Rijckeghem, C. Pype, D. Huys, J. Vuylsteke).

De wieken van de houten Terhandmolen draaiden op volle toeren alsof ze de tijd een slag voor wilden zijn. De vrieskou zette zijn opmars voort, de wind verhoogde het tempo, sloeg ongenadig tegen huizen en bomen en in de herbergen stapten de laatste klanten huiswaarts. Bij valavond werd de graan- en oliemolen stilgelegd. In huis brandden kaarsen.   Het boerenhof van landman Charel Pype, beschut door hagen en bomen, lag twintig meter van de baan weg. In de stal loeiden een zestal koeien, de geit daarentegen liet alles aan zich voorbijgaan, mekkerde en sabbelde op hooi. In huis wachtte Charel de geboorte van zijn tweede kind af. “Goed dat het winter is”, dacht hij, “veel werk op het veld is er nu niet”. Ursula, zijn hoogzwangere vrouw, kampte sedert de vroege morgen met weeën. Wat later, rond de klok van acht, hoorde hij gestommel in de voutekamer, hij rechtte zijn rug, sprong op en hoorde zijn kind schreeuwen. Het was een flinke zoon die prompt verder door het leven ging als Hendricus Fredericus Pype.

Na zijn priesterwijding werd hij leraar aan het St. Bernarduscollege in Nieuwpoort. Kwam hij daar reeds in contact met vissers? Misschien. Feit is dat hij na vijf jaar Nieuwpoort in november 1884 een aanstelling kreeg als onderpastoor op de decanale Sint-Petrus en Pauluskerk in Oostende. Drie jaar later werd hij biechtvader in de Kapucijnenkerk, het kloppend hart van het visserskwartier. Hij had voeling met de vissersbevolking en toonde begrip voor hun noden. Die zeemensen waren diepgelovig, maar bijgeloof speelde een bijna even grote rol. Via dit volksgeloof vonden ze een antwoord of een voor hen plausibele verklaring voor rampen of natuurfenomenen, een zekere vorm van berusting bij dramatische gebeurtenissen.  

Intussen had koning Leopold II zijn zinnen op Oostende gezet. Het straatbeeld veranderde drastisch. Alleen de visserswijk, een getto binnen het florerende Oostende, ontsnapte aan elke aandacht. De ellende in die gemeenschap was niet te beschrijven en resulteerde in overmatig alcoholgebruik. Wonen was meer dan ondermaats. Kroostrijke gezinnen ‒ tien, twaalf kinderen waren geen uitzondering ‒ woonden op kamers zonder comfort. Eten, slapen, wassen, bakkeleien en vrijen gebeurde in twee kamers, soms voorzien van een alkoof. Dunne wanden zorgden ervoor dat de miserie en ruzies niet binnenskamers bleven. Drinkbaar water kwam, tegen betaling, van de pomp om de hoek. Na een zeereis ontvingen de mannen een schamele gage, die snel in alcohol verdampte in de vele cafeetjes die de wijk rijk was. Die drankduivel was meestal de oorzaak dat het huishoudgeld in handen van de cafébazen belandde terwijl de vrouwen zich in bochten wrongen om eten voor hun kroost te vinden. Netten breien, garnalen pellen, in rokerijen werken of venten met vis, waren, naast de zware gezinstaken, een extra last met een minieme bron van inkomsten. Jongens volgden, na hun communie, de sporen van hun vaders en voeren noodgedwongen en zonder ervaring mee op zee. Lummelen op straat en van lieverlede aan de drank geraken was het lot van werklozen of zieke vissers. Van sociale voorzieningen was absoluut geen sprake: geen pensioen, geen tegemoetkoming bij ziekte, overlijden, verlies van vistuig of boot! Die uitzichtloze situaties voor de gezinnen was de motivatie van de priester om ‘zijn mensen’ vooruit te helpen. Paster Pype, geparachuteerd in deze gemeenschap, ervoer de confrontatie met armoede, ellende en drankgebruik als een te ontginnen milieu. In deze leefwereld nam hij zijn taak ter harte: de mens moest centraal staan. Gegrepen in zijn ziel, startte hij als een ware pionier in dit werkgebied zijn immense taak om die vissersfamilies te helpen waar kon en ze een menswaardig bestaan te geven. Gedragen door zijn specifieke aard ‒ een mozaïek van inzet, inleving, onderzoek en rede – ontketende hij een ongekende dynamiek in deze achtergestelde wijk. Weggeraken uit die ellende en een kans bieden op een betere toekomst was het perspectief. Zijn functie was enorm en veelzijdig, midden een problematiek van honger, nooddruft, ziektes en erkenning.

          Zijn idealen, ideeën en wilskracht fermenteerden, mede door zijn vermogen om begrip te tonen voor de dagelijkse ‘struggle for life’. Het leefklimaat van opgroeiende kinderen baarde hem evenveel zorgen als de penibele werkomstandigheden van mannen en vrouwen. s’Morgens was hij te vinden in en rond de kaai of De Cierk (ronde vismijn met open binnenplein te Oostende) voor een babbel. Daar observeerde hij nauwlettend het labeur van de mannen. Paster Pype, geboren landman, kon na korte tijd de soorten vissen herkennen, leerde wat doodtij of springtij betekende en kende de ligging van de zandbanken. Dat die zeebonken, familievaders, voor een habbekrats in alle weer en wind de zee op moesten, stond hem niet aan. Hij volgde de marktprijzen, zag hoe de boten uitgereed werden en bad als hevige winden, stormen en springtij de mannen op zee teisterden. Bij ziekte van de kostwinner was de nood aan hulp immens groot. Volgens sommige bronnen ging ‘Menère Herri’ aan boord in plaats van de zieke vader en gaf zijn verdiende gage aan de noodlijdende familie!
          Hij trok ook de smalle straatjes en enge steegjes in en luisterde naar de grieven en de miserie van de vrouwen. De leefomgeving, lees getto, was mensonwaardig: ziektes bij gebrek aan hygiëne, vochtige woningen en één latrine, gedeeld door meer dan honderd mensen. Bij ziekte geraakte de hele wijk in snel tempo besmet. Vissersvrouwen, gehard door een leven zonder verwachtingen, stonden hun mannetje in deze moeilijke situaties: ze hielden net als hun mannen het roer in het water.

          Dag na dag voelde hij zich een met zijn ‘schapen’ en die gevoelens waren wederzijds. Die zeemannen zagen in ‘Menère Herri’, zoals ze hem gemoedelijk aanspraken, voor het eerst een man die hen met respect behandelde. Voor sommige notabelen, gezagvoerders en voor een aantal rijkere burgers waren zij uitschot; marginalen aan de rand van de maatschappij. Dat die vissers nacht en ontij trotseerden om lekkere vis aan te landen kwam niet bij hen op. Hendrik Pype verlegde zijn werkterrein en vanop de kansel preekte hij over armoe en ellende bij de vissersfamilies. Hij bezocht de rijkere stand en vroeg om hulp, financieel of materieel. De boer opgaan met de bedelstaf lenigde enigszins de directe noden maar op langere termijn was dit geen optie. Een alternatief drong zich op. Gistte er toen reeds een plan om een visserijschool op te richten?

In mei 1886 stelde de burgerlijke overheid onderpastoor Pype aan tot aalmoezenier ter zeevisserij. Hendrik, goedgehumeurd en vertrouwd met de visserij, was toen 32 jaar. Hij zou aan boord van het wachtschip volle reizen meevaren en zorg dragen voor ethische normen en waarden. Alle faciliteiten om kerkelijke diensten te organiseren waren aanwezig. En hij kreeg er een kooi, een slaapplaats. De mis opdragen kon enkel bij kalme zee. Eenmaal ingescheept golden er nu eenmaal andere normen dan aan wal en Hendrik mocht aan boord zijn soutane aan de kapstok hangen.

Maar vier maanden na zijn benoeming ziet de jonge priester het nut van zijn functie niet meer in. Hij kreeg moeilijk contact met het gros van de bemanning en voelde zich overbodig. De verveling aan boord was niet te harden en hij vond zijn gage ondermaats. Hij vroeg de bisschop toelating om de scheepsjongens lessen godsdienst en moraal te mogen onderwijzen. Monseigneur Faict motiveerde Hendrik om zich verder te bekwamen in theologie en zeevaartkunde te studeren. Ondertussen had het ongeduldig kantje van Paster Pype zich gemanifesteerd. Zonder medeweten van zijn oversten richtte hij in april 1887 een visserijschool op, in de veronderstelling dat de bisschop het goed zou vinden. Eind september 1887 laat de bisschop aan de minister weten dat de visserijaalmoezenier ziek en ontmoedigd is. Dat de bemanning en de scheepsjongens tijdens het aanleggen in de havens zich oneerbaar gedroegen en vrouwen aan boord meebrachten kon de priester niet meer aanzien. In die relatieve rustperiode ging hij regelmatig naar zijn geboortestreek Terhand. Na Kerstmis nam hij terug dienst aan boord van het wachtschip Aviso. Ondertussen was er een hulpaalmoezenier aangesteld en werd het loon aangepast.

Hendrik wreef in zijn handen. Nu kon hij zijn roeping als geestelijke verder uitoefenen en tevens zijn drang naar kennis invulling geven. De zee, voorheen een bijna ongekend gebied, werd zijn natuurlijke habitat. Terwijl het visserijwachtschip stoomde, slingerde, stampte en de Noordzee bevoer, voelde hij zich in zijn element. De bemanning van het wachtschip hield toezicht op de visserij van de Vlaamse kust tot Schotland, van IJsland tot Noorwegen en Denemarken. Het beslechten, afhandelen en verzoenen als er onenigheid bestond tussen verschillende vaartuigen, het binnendringen van territoriale wateren, noodgevallen of ongelukken aan boord behoorden tot de kerntaken van het wachtschip. Paster Pype nam de pastorale taak op zich. Terwijl de boot de zeeën doorploegde leerde hij alles over de zeevaart. De meest elementaire zeemansbagage zoals het aantal knopen varen, paalsteken leggen en stuurmanskunst kreeg hij snel onder de knie. Hij verwierf zicht op de diverse boottypes en had duidelijk interesse voor de maaswijdte van de visnetten. De zee, donker, rustig of woelig, had hem al zijn geheimen nog niet prijsgegeven. Dat braakliggend terrein stimuleerde hem om zijn kennis uit te diepen en resulteerde in het onderzoeken van trekroutes van verschillende vissen. Hij bestudeerde de maaginhoud van vissen, onderzocht het voedsel zoeken door zeevogels ‒ een nuttige indicator voor de visserij ‒ en voerde dieploodpeilingen uit. Zijn passie om bij te leren en om die kennis door te geven was grenzeloos. Hij noteerde plichtsgetrouw al zijn bevindingen in zijn ‘cahiers’ en gaf later verschillende werkboekjes uit, o.a. ‘Over Visscherij’. Hij werkte ook samen met professor Gustave Gilson bij het onderzoek van plankton. Dat de vissers nog voortbouwden op het oude volksgeloof kon hij aanvaarden, het was eigen aan deze mensen. Maar hij wilde ze wel leren betrouwen op wetenschappelijke onderbouwde waarnemingen veeleer dan terug te vallen op volkswijsheden die oude zeebonken voor waarheden verkondigden. Pittoreske verhalen zoals een goede vangst ophalen als men een rechterschoen had opgevist ‒ een linker daarentegen bracht ongetwijfeld een vloek over boot en bemanning ‒ bleven toch een eigen leven leiden. Als het wachtschip in de nabijheid van Vlaamse vissers voer, liet hij zich in een sloep overboord zetten om zich tot bij hen te laten roeien: “’k Bringen julder een bezoek!” waren steevast zijn begroetingswoorden. Paster Pype, Menére Herri, werd door iedereen als een van hen beschouwd en ten volle gerespecteerd.

De industriële revolutie manifesteerde zich ook in de visserijsector, de eerste stoomschepen vervingen met rasse schreden de traditionele zeilsloepen. ‘De Prima’, de eerste stoomtreiler van de rederij Dossaer, kwam in de vaart in 1884. Tegen 1887 telde die rederij zeven stoomschepen. Die snellere moderne schepen waren goudmijnen voor de rederijen. De conventie van Den Haag van 6 mei 1882 bevoordeelde de Engelse drijfnetvisserij tegenover de boomkorvisserij van de Vlaamse vissers, die om de haverklap boetes moesten betalen voor het al of niet doorvaren van de Engelse netten. Ondertussen was reder Dossaer ook agent van Franse en Engelse rederijen. Dat die in Oostende hun vis aan zeer lage prijzen op de markt gooiden was een doorn in het oog van de vissers. Het Oostende van de bourgeoisie ‒ met zijn rijke toeristen, artiesten en edelen die zomaar geld uitgaven aan evenementen, paardenwedrennen en opvoeringen in het Kursaal of in het theater ‒ raakte een zere plek bij de vissersbevolking. De kloof tussen arm en rijk werd groter: het volk kwam in opstand. Na jaren van ongenoegen en verdrukking stond het water aan hun lippen. Veel was niet nodig ‒ een sneer, machtsvertoning of intimidatie ‒ om de lont in het kruit te werpen. Op 22 augustus voer l’Indépendant, een Franse tweemaster, de Oostendse Geule binnen met aan boord 130 bennen zoute kabeljauw. Dit feit was de aanzet voor protest. Op 23 en 24 augustus liep het helemaal uit de hand: doden en een groot aantal gewonden waren het droevig offer van twee dagen bloedig verzet. Paster Pype probeerde de mannen tot andere gedachten te brengen, maar besefte dat de moe getergde vissers niet meer vatbaar waren voor rede. Met de woorden “Het stormde in hun koppen!” gaf hij uiting aan hun gemoedstoestand. De begrafenis van de eerste twee doden (De Gendarmen - James Ensor) verliep ingetogen en met een ontroerende lijkrede maande hij de vissers aan tot kalmte.
          Een staatspensioen of tegemoetkoming was er niet, dus startte Paster Pype een fonds voor de weduwen en wezen. Hij verzamelde het nodige geld en kledij, voldoende om een kleine periode te overbruggen, maar andere opties drongen zich op. Een groot deel van de Oostendse bevolking spijsde deze steunfondsen, opgericht door o.a. notabelen en gemeenteraadsleden.

Zijn plan om een nieuwe ‘Visschersschool’ in het leven te roepen werd een passie. De stedelijke visserijschool op de hoek van de Sint Franciscusstraat bestond reeds, maar vanaf hun tiende of twaalfde haalde vader of oudere broer die kinderen van school om mee in zee te gaan. Voor de talrijke kroostrijke gezinnen kwam dat goed uit, een mond minder aan tafel! Niemand hield er rekening mee dat die varensmaatjes nog te jong en onervaren waren. Menère Herri had een visie, hij wilde die scheepsjongens een betere opleiding geven, met een volwaardige kennis van zeevaartkunde. Zeemanschap, synoniem voor een aantal vakgebieden zoals navigatie, stromingen, migratie van vissen, … zou deskundig aangeleerd worden. In 1888 klopte hij aan bij de weduwe van een wijnhandelaar, eigenares van het handelshuis in de Wellingtonstraat. Haar zoon André was overleden, er was geen opvolging voor de zaak en de weduwe schonk het gebouw aan Paster Pype om er een visserijschool op te richten. De naam voor de school lag voor de hand: Sint Andreas. De Broeders van Liefde verleenden hun medewerking en Broeder Norbertus onderwees hen in het vissen en de visserijtechnieken. Lesgeven zonder didactisch materiaal kon niet. Een volledige vissersboot werd door vrienden ‘op het droge’ (op de binnenplaats) geïnstalleerd. De varensgasten kregen alle kneepjes van het vak aangeleerd: optuigen, netten uitzetten, kalefaten, teren …  Het was een nieuw concept, leerstof en praktijklessen volgden de moderne evolutie. Een ophaalsysteem met stoomspil of een ‘donkey’ kwam in de plaats van het met de hand ophalen van de netten en maakte het werk aanzienlijk lichter. Paster Pype verscheepte in 1905 een stoommachine vanuit Denemarken naar de Wellingtonstraat. De vissers in spe leerden alle kneepjes van het toestel om, bij eventueel defect op zee, het apparaat op eigen kracht te repareren. Zo verloren ze geen visdagen! In 1898 schonk reder A. Hamman een houten zeilsloep aan de school, de O 154 Septentrion, omgedoopt tot: ’t Zal wel gaan’. De visserijsector bestuderen op de Lofoten, de laatste snufjes inzake netten en machines? Geen zee te ruw, te hoog of Menère Herri ging op studiereis om de nieuwste ontwikkelingen op de voet te volgen.  
          De visserijsector verbeteren was één ding, de sociale achterstand aanpakken zag Paster Pype als zijn tweede doel. Voor de meisjes kwam er in 1892, onder zijn impuls en in samenwerking met de Zusters van Sint-Vincentius, een kook- en naaischool: de Sint-Germana en nog later een patronaat voor meisjes.

          Volgens ‘Enquête sur la pêche maritime en Belgique’ (Charles Dezutter 1909) stond de vissersschool Sint-Andreas in Oostende zeer hoog aangeschreven. Het werkterrein van Paster Pype verlegde zich ook buiten de stadsgrenzen. In 1891 kwam er onder zijn impuls een visserijschool in Blankenberge. Mede door het succes van de Oostendse en Blankenbergse scholen volgden daarna Nieuwpoort (1893), De Panne (1903), Heist (1904), Koksijde (1904) en Oostduinkerke (1904). In 1906 werd Het Koninklijk Werk Ibis gesticht om jongens, visserswezen, te begeleiden. Exact twee jaar later voegde men hier een visserijschool met een onderzoekscentrum voor de studie van de visvangst en het conserveren van vis aan toe. Ook bij de totstandkoming van deze school was Pastoor Pype aanwezig.

Intussen waren er grote veranderingen op til. Nieuwe (machts)verhoudingen drongen zich op. Politiek kreeg een andere invulling en sociale vernieuwingen kondigden zich aan. De industriële revolutie was het decor waarin zowel het opkomend socialisme als de katholieke partij en de liberalen zich een specifieke weg baanden. In die sfeer zorgde Paster Pype voor ‘de verheffing van zijn mensen’. In 1894 richtte hij, samen met enkele vrienden, de vrije vissersgilde ‘Het zal wel gaan’ op. Het lokaal, eigendom van de gilde, was gelegen in de St. Franciscusstraat. Een spaar- en pensioenkas, maar ook een verzekering tegen ongevallen op zee waren voor de vissersfamilies een waarborg in noodsituaties.

Onder impuls van Paster Pype ging ook aandacht naar ontspanning voor de zeelui. De kring ‘Kunst Genegen’ kreeg vaste vorm met tal van activiteiten (kaarten, samenzang, amateurtheatervoorstellingen, tentoonstellingen, …). Tussen pot, pint en de obligate pijp van Menère Herri, ontmoetten de buurtbewoners elkaar in een aangename sfeer. Merkwaardig was dat vissers, die in hun milieu nooit met kunst in aanraking kwamen, nu plots interesse toonden voor de werken van de jonge kunstenaar Jan Declerck. Zijn schilderijen, impressionistisch en pointillistisch, waren getrouwe weergaven van hun leefomgeving, zeg maar de couleur locale: vissersvrouwen, de kaai, mosselplukkers, boten, marines …

Het informatieblad ‘’t Zal wel gaan’ hield reders en vissers op de hoogte van de maritieme wetgeving, de plichten van werkgevers tegenover werklieden en vice versa, de zeevaartkunde, etc. … ‘’t Zal wel gaan’ was op cultureel en sociaal vlak dan ook een voltreffer.

          Tijdens WO I volgde hij, samen met andere Oostendenaars zijn hart en bracht vluchtelingen onder in de visserijschool en in het lokaal ‘’t Zal wel gaan’. Waarschijnlijk stonden de activiteiten daar, na de vlucht van de meeste vissersfamilies naar Engeland, op een laag pitje. Toch bleef de aalmoezenier zich onvermoeid en met veel animo inzetten voor zijn mensen. Hij ambieerde geen publieke belangstelling of functie, was geen politicus maar een mensenkenner, een mensenfluisteraar. Zonder hoogdravende theorieën wist deze man hoe hij kansarmen een ‘kans’ kon geven. Hij ploegde het visserslandschap om, trok voor na voor, en schonk de oogst aan ‘zijn vissers’.

Die sociale inzet, misschien wel een noodzakelijke tijdsstroming, bleef niet onopgemerkt. Zo hield Paster Pype contact met zijn priester collega’s en met Guido Gezelle, die wel eens naar Oostende kwam. En wie zal het zeggen, maar misschien waren het wel de verhalen van Paster Pype die Guido Gezelle inspiratie boden voor zijn prachtig gedicht over de ‘IJslandvaarders’?

In 1922, Paster Pype was toen 68 jaar, vroeg hij zijn ontslag als aalmoezenier van het Zeewezen. Op 2 mei was het ontslag officieel en op 3 mei droeg hij zijn laatste Heilige Mis op aan boord van de Zinnia. Eind mei 1926 wilde de zwaar zieke Paster Pype nog naar Lourdes. Het was zijn laatste wens, maar de terugkeer was zeer uitputtend en de vrees dat hij onderweg zou sterven was gegrond. Op 28 mei, terug thuis, kon hij niet meer rechtop staan. Met een brief nam hij op 31 mei afscheid van zijn vrienden en vroeg om zijn werk en stichtingen voort te zetten. Op zondag 30 mei werd hij berecht. Zijn laatste woorden “Nen goen dag aan de visschers”! klonken glashelder en voor de hand liggend. Toen hij stierf op 3 juni 1926 was de verslagenheid enorm. Afscheid nemen van Menère Herri sneed diep in het hart van de vissersfamilies, zij verloren een man, een vriend, een vader! Op 8 juni schouderden wenende vissers, onder massale belangstelling, zijn lijkkist de Petrus en Pauluskerk binnen. De laatste eer aan Paster Pype was een plechtige dienst, een staatsman waardig!

Er zijn wel wat redenen te bedenken om maricultuur ‒ de kweek van allerlei dieren en planten op zee ‒ zowel in Europa als in België kansen te geven. Europeanen zijn namelijk grootgebruikers van zeevruchten en vis. Zo eet de gemiddelde Vlaming circa 25,4 kg vis en zeevruchten per jaar. Om aan die vraag te kunnen voldoen voert België jaarlijks 290.000 ton vis en zeevruchten in, waarvan 58% uit Europese landen (gegevens van 2014). De rest komt vooral uit Aziatische landen, zoals China, Vietnam, India en Bangladesh. Deze landen kennen zelf ook een sterke economische groei en een daarmee gepaard gaande stijgende vraag naar visserij- en aquacultuurproducten. Hierdoor daalt de export en worden deze producten bij ons duurder. De logische vraag is dan ook “Moeten wij dan maar investeren in een eigen aquacultuurproductie?”.

          Verschillende studies (o.a. AquaValue, 2015) toonden aan dat zeewierteelt en schelpdierkweek in onze voedselrijke Noordzee economisch haalbaar zijn. Meer nog, door de relatief snelle groei lijken we te kunnen concurreren met ingevoerde producten. Mosselen in hangcultuur marktklaar krijgen in het Belgische deel van de Noordzee neemt “slechts” 18 maanden in beslag en levert vleeswaarden van 40-45%. De Zeeuwse mossel uit bodemcultuur heeft meestal maar een vleeswaarde van 30-35% en doet er twee jaar over om dat te bereiken. Maar ook de smaak en textuur van de Belgische mossel is anders dan van de Zeeuwse. Hierdoor kan hij zich alvast onderscheiden van de andere reeds op de markt aanwezige mosselen. 

          Maar mogelijk nog belangrijker in het welslagen van maricultuur is dat ook de industrie mee de schouders wil zetten onder de blauwe groei. Deze “Blue Growth” omvat offshore energiewinning, aquacultuur, mariene biotechnologie, mijnbouw op zee en kustverdediging. Met andere woorden: het duurzaam exploiteren van de oceaan en zeeën. In Vlaanderen zijn baggerfirma’s, windmolenexploitanten, textielfabrikanten, reders en groothandelaars vandaag al betrokken bij de ontwikkeling van aquacultuur in onze Noordzee. Zij stellen niet alleen een deel van de financiële middelen ter beschikking, ze bundelen ook de kennis en ervaring uit hun eigen vakgebied. Samen sterk, zo lijkt het.

          Of al deze inspanningen zullen leiden tot een grootscheepse maricultuur in ons stukje Noordzee, daar is men het nog niet over eens. Er is immers maar beperkte ruimte, die dan ook nog drukbezet is. Als het lukt om héél intensief te produceren op een zeer beperkt oppervlak, dan is massaproductie en concurrentie volgens sommigen realistisch. Anderen argumenteren dat de ruimte niet volstaat en dat we moeten inzetten op technologische expertise en de uitbouw van nichemarkten. Welke richting we ook uitgaan, veel zal afhangen van het welslagen van de gestarte en geplande proefprojecten.

Ons Belgisch stukje Noordzee is bijzonder. ‘Onze zee’ is niet alleen heel erg woelig, met soms zware winterstormen. Ze kent ook een intensief gebruik. Vlakbij het Kanaal ‒ de op één na drukste scheepvaartroute ter wereld ‒ eisen visserij, zandontginning, recreatie en vele andere functies de nodige plaats op. De locaties waar aquacultuur veilig kan doorgaan, zijn dus beperkt. Binnen het bestaand Marien Ruimtelijk Plan (2014-2020) zijn er twee zones aangeduid voor mogelijke commerciële aquacultuur. Beide liggen in een windmolenconcessie, respectievelijk op de Thorntonbank en op de Bligh Bank. Tussen de turbines mag niet gevist worden, en het water is er helder en rijk aan voedingsstoffen. Ideaal dus. Er zijn wel een aantal voorwaarden aan verbonden. De eerste heeft met het milieu te maken. De kweek moet zogenaamd ‘extractief’ zijn. Dat wil zeggen dat er geen voedingsstoffen mogen toegevoegd worden aan het water, want deze bemesting is slecht voor de waterkwaliteit. De tweede voorwaarde is veiligheid: de aquacultuur mag geen hinder of gevaar opleveren voor de werking van de windmolenexploitanten. Zij moeten dus akkoord gaan met de aquacultuuractiviteiten. In de praktijk verwachten we een win-win voor windmolenexploitanten en kwekers. De eersten bieden ruimte, de tweede kunnen gebruik maken van bestaande infrastructuur en verbindingslijnen. Zo zouden werknemers van beide bedrijven dezelfde vaartuigen kunnen inzetten voor onderhoud, inspectie en oogst.

          Want vergis je niet, onze windmolens op zee liggen vrij ver uit de kust: ruim 30 tot 50 km. Het opzetten van een aquacultuurinstallatie is dus ook een logistieke uitdaging. In deze windparken valt de keuze op de kweek van mosselen. Met mosselkweek aan onze kust is er al ervaring, denk maar aan de Flanders Queen Mussel en de Belgica mossel die in 2009-2010 gekweekt werden voor de kust van Nieuwpoort en in beperkte mate bij ons ook op de markt kwamen. Deze projecten stierven een stille dood onder meer omdat de gebruikte mosselkooien niet bestand bleken tegen de weersomstandigheden op de Noordzee. De toen opgedane ervaring en kennis sterkt de huidige initiatiefnemers in hun overtuiging dat de kweek van mosselen in de verder afgelegen windmolenparken een haalbare kaart is. Ook de veiligheidsaspecten van een installatie ter hoogte van de windmolenparken waren onderwerp van studie.

Met kweek van oesters, sint-jakobsschelpen en zeewier op volle zee is er nog geen ervaring aan onze kust. Daarom zijn de proefinstallaties gepland zo’n 10 km voor de kust van Nieuwpoort. Die kortere afstand maakt het makkelijker om de kweek te controleren en op te volgen. De proefinstallatie voor oesters, sint-jakobsschelpen en zeewier ligt dus niet in de voorziene zones voor aquacultuur. Deze uitzondering geldt omdat het ook hier om extractieve teelten gaat én omdat er geen negatieve gevolgen worden verwacht voor het ecosysteem. Zeewierteelt heeft op zich geen nadelige impact op het milieu, behalve dan de verankering van de installatie op de bodem en het gebruik van groeimatten. Die laatste kunnen een aanhechtingsplaats vormen voor allerhande zeedieren. Ze kunnen ook de verspreiding van vreemde invasieve zeedieren en -planten in de hand werken. Hetzelfde geldt voor de kweek van schelpdieren. Die schelpdieren produceren uitwerpselen. Gezien de kleine schaal van deze proef en de sterke stromingen verwachten de initiatiefnemers geen opstapeling van organische stoffen uit die uitwerpselen. Het proefproject zal de mogelijke ecologische gevolgen nauwlettend opvolgen.  

Beide type installaties zijn gebaseerd op het gebruik van aan de bodem verankerde ‘lange lijnen’. Dat zijn lange kabels die bestand zijn tegen de zware condities op zee. Ze moeten ook in staat zijn de oogsttouwen voor mosselkweek of de manden voor de kweek van oesters en sint-jakobsschelpen te dragen. Tijdens een voorstudie berekende men de krachten die op de testinstallaties inwerken en hoe sterk ankers en kabels moeten zijn om te voorkomen dat de lange lijnen loskomen of knappen, zelfs bij zwaar stormweer. Deze krachten zullen bij een van de mossellijnen in detail verder onderzocht worden om de krachtenmodellen nog te verfijnen. Voor de teelt van zeewier is een andere aanpak nodig. Hier staan testen op het programma van verschillende types netten en textielmatten, anderhalve meter onder het wateroppervlak opgespannen.

Deze demo-projecten onderzoeken of een winstgevende maricultuur mogelijk is in ons deel van de Noordzee. Het ontbreekt alvast niet aan enthousiasme om met lokale aquacultuurproducten te werken en om nieuwe ideeën te ontwikkelen. Zo verkent het project ‘SeaConomy’ de kansen voor een Vlaamse zeewierindustrie. De initiatiefnemers willen de barrières doorbreken die de kweek, verwerking en vermarkting van lokaal zeewier in de weg staan. Ook voor schelpdieren richt men zich nu al op de vermarkting. Als deze projecten succesvol blijken te zijn, wil men meteen een economische activiteit kunnen uitbouwen.

En dan is er het project ‘Coastbusters’ dat wil onderzoeken of mosselen, schelpkokerwormen en zeewier kunnen worden gekweekt op plaatsen waar kustbeschermingsmaatregelen nodig zijn. Mosselen, schelpkokerwormen en zeewier vormen ‘levende riffen’ die de golfwerking onder water breken en de inbeukende kracht van het water temperen. Als zou blijken dat op die wijze ongewenste zandverplaatsing op een duurzame manier kan worden aangepakt, kun je létterlijk spreken van ‘bouwen met aquacultuur’.

Voor de mens van de 21e eeuw is de wereld een groot dorp. Het afleggen van lange afstanden vormt een deel van ons dagelijks leven. We stappen een vliegtuig op, enkele uren later staan we aan de andere kant van de wereld, en we vinden dit doodnormaal. Maar we zijn niet de enige levende wezens die zich over grote afstanden verplaatsen. Ook in het dierenrijk komt dit frequent voor. Iedereen kent wel de mysterieuze trek van de monarchvlinder. Die overwintert in de bergen van Mexico en overbrugt in het voorjaar en de zomer duizenden kilometers tot in Canada. Of wat gedacht van de grote kuddes gnoes en zebra’s die jaarlijks door het Serengeti nationaal park in Tanzania trekken, en er een prachtig schouwspel vormen voor vele kijklustigen.

Ook in de zeeën en de oceaan zijn er heel wat diersoorten die zich jaarlijks over grote afstanden verplaatsen. Zeevogels, walvissen, vissen, schildpadden, … allen hebben ze hun redenen om gedurende een bepaalde fase in hun leven te migreren. Denk maar aan de ‘sardine run’. Deze trek overtreft alle andere migratietochten qua aantallen. Miljarden sardienen trekken dan langs de kust van Zuid-Afrika, op de voet gevolgd door hongerige haaien, Jan-van-genten, dolfijnen en zeehonden. De Noordse stern is dan weer dé langeafstandskampioen. Deze vogelsoort vliegt jaarlijks van zijn broedgebied in het Hoge Noorden helemaal naar de oceaan rond Antarctica en terug! Een tocht van om en bij de 80.000 km. Maar ook walvissen, zoals de grijze walvis en de bultrug, zijn gekend om hun langeafstandmigraties. Zo zwom er in 2011 een grijze walvis van Mexico naar Rusland en terug: een trip van meer dan 22.000 km, wat de soort meteen ook de recordhouder maakt onder de zoogdieren voor wat migratie-afstand betreft!

          Natuurlijk zijn lang niet alle migraties even spectaculair qua aantallen of afstanden. Elke soort die trekt, heeft daar goede redenen voor. Migraties in het dierenrijk houden ons al bezig sinds mensenheugenis. En hoewel we al heel wat inzichten verkregen hebben, blijven er nog vele vragen onbeantwoord. Door de voortschrijdende technologische ontwikkelingen slagen we er echter steeds beter in deze mysteriën stuk voor stuk te ontrafelen. Vroeger waren we aangewezen op toevallige waarnemingen van gemerkte dieren; denk maar aan het vinden van een geringde vogel, het waarnemen van een door middel van een foto individueel herkenbare walvis, het vangen van een vis voorzien van een merkteken. Tegenwoordig kunnen we individuen continu in hun doen en laten volgen dankzij telemetrie.

Van de kusten van Hawaï tot de Zuidpool, van de Noordzee tot op het Groot Barrière Rif in Australië… in zowat alle uithoeken van de oceaan wordt telemetrie gebruikt om meer te weten over bewegingen van vissen, zeezoogdieren en zeevogels.

Omdat vissen zich niet houden aan landsgrenzen, is internationale samenwerking cruciaal bij dit onderzoek. Onderzoekers over de hele wereld werken samen om grote telemetrienetwerken op te richten en te onderhouden. Er zijn ondertussen netwerken op regionale, nationale, internationale en zelfs mondiale schaal. Dit leidt tot uniformere data, tot een vlottere uitwisseling tussen onderzoekers, maar ook tot het beter beschikbaar zijn van de gegevens voor het brede publiek. Zo brengt het MEOP netwerk (‘Marine Mammals Exploring the Oceans Pole to Pole’; http://www.meop.net/) oceanografische data van de poolregio’s in kaart. MEOP voorziet zeezoogdieren van meetapparatuur. Dit levert niet enkel informatie op over hoe zeezoogdieren trekken en hoe diep ze duiken, maar leidt ook tot belangrijke oceanografische data (van temperatuur, zoutgehalte, etc.) ingezameld op voor de mens moeilijk bereikbare plaatsen. Een ander voorbeeld is het ‘Integrated Marine Observing System’ (IMOS) in Australië (http://imos.org.au/home/). IMOS is een overkoepelend netwerk met een brede waaier aan meetapparatuur langs de kusten van Australië. Verschillende instituten en universiteiten delen hun data. Op die manier verkrijgen wetenschappers informatie van hun gezenderde vissen over een veel groter gebied dan mogelijk zou zijn via hun lokale netwerk. Het Ocean Tracking Network (OTN) (http://oceantrackingnetwork.org) is dan weer een wetenschappelijk platform met als doel het creëren van een mondiaal partnerschap om data van zeedieren te verzamelen, op te slaan, te analyseren en te gebruiken. Op die manier kunnen migraties, habitatgebruik en -voorkeuren op wereldschaal in kaart gebracht worden.

Ook de technologie maakt grote sprongen voorwaarts. In de vroege jaren was men al tevreden zeedieren te kunnen traceren op een kaart (in “2 dimensies”). Later bleek het mogelijk ook na te gaan hoe diep ze duiken (3de dimensie) en dit over een lange tijdsperiode (4de dimensie). Intussen verzamelen zeedieren nietsvermoedend data over waar ze zich op eender welk tijdstip bevinden, maar ook over hun omgeving en hun eigen conditie (bv. lichaamstemperatuur, hartslag en zuurtegraad).

De Europese paling (Anguilla anguilla) was vroeger een van de meest voorkomende vissoorten in onze waterlopen. Maar door allerlei factoren (bv. migratiebarrières, vervuiling, ziektes, parasieten…) is het een ernstig bedreigde vissoort geworden, waarvan het aantal nog steeds terugloopt (IUCN Red List). Tevens blijft het, raar maar waar, een soort met veel geheimen. Zo zijn de exacte paailocaties nog steeds niet gekend. Hoogstwaarschijnlijk bevinden deze voortplantingsgebieden zich ergens in de Sargasso Zee. Ook de trekroutes naar de paaigebieden zijn nog niet volledig beschreven. Belgische wetenschappers ontdekten een tweetal jaar geleden Belgische, Nederlandse en Duitse palingen voor onze kust. Dit was de eerste aanwijzing dat palingen in hun trek naar de Atlantische Oceaan ook in zuidwestelijke richting migreren, door het Engels Kanaal (de nauwe zee tussen Frankrijk en Engeland). Nochtans is trek via de noordelijke toegang tot de Noordzee energetisch gunstiger, zo blijkt uit eerder onderzoek aan de Duitse westkust waar de Duitse en Nederlandse palingen vandaan kwamen. De stromingen zijn er minder sterk dan in het Engels Kanaal, wat voor op hun energiereserves terende palingen (ze stoppen met eten wanneer ze gaan trekken) aardig meegenomen is. Hoewel nog nooit zwart op wit aangetoond, is het goed mogelijk dat paling met gunstig getij door het Engels Kanaal migreert en op die manier toch energetisch efficiënt zijn reis onderneemt.

De fint (Alosa fallax) is een haringachtige die opgroeit in zee, maar om te paaien terugkeert naar de rivieren (net zoals de zalm). In België is de Schelde de enige rivier met een continue overgang van zout- naar zoetwater. Enkel in deze stroom kan het getij nog over grote afstanden zijn invloed laten gelden. Net daardoor kunnen finten deze rivier optrekken tijdens de paai eind april – mei, vandaar de bijnaam meivis. Echter, door vervuiling en overbevissing verdween de fint in de jaren 1900. Het was pas in 1997, na een aanzienlijke verbetering van de waterkwaliteit, dat de fint zijn comeback maakte. Sinds 2014 wordt ook paaigedrag waargenomen in de zoetwatergetijdenzone van de Schelde (t.h.v. Branst). Omdat de fint hoge eisen stelt aan zijn leefomgeving, is het een indicator voor water- en habitatkwaliteit. Met telemetrie kan onderzocht worden hoe de fint zijn habitat gebruikt. De verworven kennis kan dan toegepast worden om het beheer van mogelijke ‘fint’ waterlopen te optimaliseren. Zo hoopt men het herstel van de soort te realiseren.

Alhoewel telemetrie vaak toegepast wordt om visgedrag in kaart te brengen, is dit geen evidentie voor de fint. De soort is namelijk heel gevoelig aan stress en zuurstoftekort, waardoor een operatieve ingreep (bij het plaatsen van de zender) uitgesloten is. In 2015 ontwikkelde het INBO een alternatieve methode. De zender wordt uitwendig geplaatst, wat een operatie overbodig maakt en de duur van de ingreep sterk inkort. Hierdoor kan de fint snel in zijn natuurlijke habitat teruggezet worden. Bij wijze van pilootstudie kregen in 2015 acht finten een zender. De resultaten leverden verrassende nieuwe inzichten in het paaigedrag van de fint op. Zo bleek dat dezelfde finten tot tweemaal toe de Schelde opzwemmen binnen eenzelfde paaiseizoen. Twee ‘paaigolven’ zijn geen unicum, maar hier gaat het waarschijnlijk om dezelfde dieren die twee keer komen paaien. Door het succes van de pilootstudie zijn in 2016 en 2017 alvast extra finten gezenderd. Hierdoor krijgt dit verhaal zeker nog een staartvinnetje!